سەرهەڵدانی بزوتنەوەی گۆڕان وەک پڕۆژەی بەرەنگاربونەوەی دەسەڵات بە شێوازی ناتوندوتیژی لە ساڵی ٢٠٠٩دا، دەکرێت وەک سەرەتایەکی نوێی سیاسی لە ژیانی سیاسی هەرێمی کوردستان و ڕوداوێکی ناوازەی مێژوی کورد پێناسەی بکەین.

سەرهەڵدانی بزوتنەوەی گۆڕان وەک پڕۆژەی بەرەنگاربونەوەی دەسەڵات بە شێوازی ناتوندوتیژی لە ساڵی ٢٠٠٩دا، دەکرێت وەک سەرەتایەکی نوێی سیاسی لە ژیانی سیاسی هەرێمی کوردستان و ڕوداوێکی ناوازەی مێژوی کورد پێناسەی بکەین.

سەرڕێگاخستن و دروستکردنی سەرەتای نوێ لە ژیانی سیاسدا، پێوەرێکی گرنگی هەڵسەنگاندنی هەر کەسایەتیەکی سیاسیە، لە ناو ئەدەبیاتی سیاسی و مێژوی سیاسی گەلاندا، ئەو کەسایەتیانەی هەوڵی گۆڕانکاری ڕیشەییان داوە بە شێوازێکی ناتوندوتیژ، خاوەن پێگەی مێژوی و ڕێزێکی زۆرن لە کۆمەڵگاکانی خۆیاندا وەک ماهاتما گاندی لە هندستان و مارتن لۆسەر کینگ لە ئەمەریکا. ئەم دو ناوە، بزوتنەوەی کۆمەڵایەتی و سیاسیان لە وڵاتەکانیان دامەزراند و لە رێگەی خەباتی ناتوندوتیژەوە دەستکاری ڕەگوڕیشەکانی کلتوری ستەمکاری و جیاکاریان کرد، دوای چەندین ساڵ، ژیانێکی باشتریان بۆ گەلەکانیان دروست کرد. لەم ڕوەوە پڕۆژە و دیدگای سیاسی نەوشیروان مستەفا سەر بەم مۆدێلەیە لە ڕوبەڕوبونەوەی ستەمکاریدا.

پێنج، دۆزینەوەی رەگوڕیشە فکریەکانی نەوشیروان مستەفا
 بە هۆی ئەوەی ژیانی سیاسی ئەو چەندین قۆناغی گرنگ و جیاوازی تێدایە، هەروەها ئەو لە بواری تیۆریزەکردن و نوسیندا لە چەندین بواری جیاوازی مەعریفی خاوەن دیدگای تایبەتە، ئەمە وا دەکات دەستنیشانکردنی ڕەگو ڕیشەکانی فکری سیاسی ئەو کارێکی ئاسان نەبێت. بەڵکو دەخوازێت، هەر ئایدیا و بابەتێک بە شێوەیەکی سەربەخۆیانە مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، وە لە ناو کۆنتێکستی سیاسی، کۆمەڵایەتی و مێژوی خۆیدا خوێندنەوەی بۆ بکرێت. لێرەدا، ئێمە پێشنیاری دو بنەما دەکەین بۆ هەڵسەنگاندن و دەستنیشانکردنی ڕەگوڕیشە فکریەکانی:

بنەمای یەکەم/"ئاستی گەردونی_Universal level"
لەم ئاستەدا ئەو کاریگەری کۆمەڵێک چەمک، تیۆر، و ئایدیای فکری و سیاسی گەردونی لەسەرە. مرۆڤایەتی لە دەرئەنجامی گەشەی چەندین سەدە گەشتوە بە کەڵەکەکردنی ئەو ئایدیا و تیۆرە مۆدێرنانە. وە وەک بەشێک لە توراسی مرۆڤایەتی سەیر دەکرێن و سروشتێکی گەردونیان هەیە، لە هەمو جێگەو شێوێنێکدا قابیلی جێبەجێکردنن. دەتوانین بەڵگەی کاریگەری ئایدیا و تیۆرە گەردونیەکان لە ئیقتیباسەکەی سەرەتادا بدۆزینەوە کە، بەشێک لە سەرچاوەی فکری سیاسی نەوشیروان مستەفا بۆ سیستمی سیاسی لە قوتابخانەی حکومەتی دەستوریدایە.
دوەم/ "ئاستی ناوچەیی_Local Level"
سروشتی ناوازەیی فکری سیاسی نەوشیروان مستەفا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو چرکەساتەی کە دیدگا و تیۆرە گەردونیەکان لەسەر ئاستی ناوچەیی و لەناو کۆمەڵگەی کوردی دەخاتە بواری جێبەجێکردنەوە. دەتوانین بڵێین، بەشێکی گرنگ لە پڕۆژەی فکری سیاسی ئەو لەسەر ئازادکردنی "کایەی سیاسەت" بونیادنراوە لە دەستی پارتی سیاسی تۆتالیتار لە ڕێگەی خەباتی ناتوندوتیژەوە. هاوتەریب بە هەوڵدان بۆ ئازادکردنی "کایەی سیاسەت"، ئەو هەوڵی داوە چەمکە سەرەکیەکانی ناو ژیانی سیاسی لە هەرێمی کوردستان جارێکی تر پێناسە بکاتەوە. هەوڵی دوبارە داڕشتنەوەی "چەمکە و دەستەواژە سیاسیەکان"، "دیاردە  و پەیوەندیە سیاسیەکان"، "دامودەزگا و ململانێ سیاسیەکان"، "پارتی سیاسی"، "ئابوری و دەسەڵاتی سیاسی"، "سیستمی سیاسی" و "گۆڕانکاری سیاسی"، داوە کەسەر بنەمای نوێ و شێوازی کارکردنی نوێی.

(٢)
مەکتەبی سیاسی وەک شێرپەنجەی سیاسی دنیای دوای راپەڕین
وەک لە ئیقتیباسی سەرەتادا دیارە، بە بڕوای نەوشیروان مستەفا کێشەی سەرەکی لە شێوازی حوکمڕانیدا بریتیە لە دەسەڵاتی "مەکتەبی سیاسی" بەسەر دامو دەزگا هەڵبژێردراوەکاندا. لێرەدا گرنگە رەگوڕێشەی مێژوی ئەم کێشەیە بەسەر بکەینەوە، پێش بەسەر خستنەڕوی هەوڵی چارەسەر. سەرهەڵدانی دیاردەی حزبی سیاسی لە باشوری کوردستان، هەر لە سەرەتاوە لە دایکبونێکی مەدەنی نەبوە، بەڵکو بە حوکمی دژایەتی سیستمە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق بۆ مافە مەدەنی و سیاسی و نەتەوەیەکانی تاکی کورد، حزبی کوردی لەسەر بنەمای خەباتی شۆڕشگێڕی چەکداری و حزبی پێشەڕەو دروست بوە. لە سەرەتای دروستبونیانەوە، پارتی و یەکێتی، هەم رێکخستنی شاریان هەبوە و هەم هی شاخیش. بە هۆی ئەم ژینگە سیاسیەوە و لەسەر بنەمای ئیلهام وەرگرتن لە مۆدێلی حزبی "مارکسی-لینینی"، رێکخستنەکانی ئەم حزبانە لەسەر بنەمای نهێنی و پلەبەندیەکی زۆر بونیادنراوە، بە جۆرێکی هەڕەمی وا کە سەرۆکی حزب لە سەری سەرەوەی هەرەمی دەسەڵاتی حزبدا بەوە بە دەسەڵاتێکی نزیک لە ڕەهاوە. لە پاڵ بونی چەکیشدا، حزبی کوردی، خاوەنی بڕێکی زۆر لە پارە و داهات بوە، بەشێکیان دیار و بەشێکی تریان نادیار. ئابوری حزبیش وەک هێزی چەکدار، بەردەوام لە ژێر دەسەڵاتی سەرۆکی حزبدابوە. بە دەوری سەرۆکی حزبدا، بازنەیەکی بچوکی داخراو بەناوی مەکتەبی سیاسیەوە هەیە، سەرۆکی حزب و مەکتەبی سیاسی پرۆسەی بڕیاردانی سیاسیان لە دەستدایە و لە بری کۆی حزبەکە بڕیارە گەورە و بچوکەکان دەدەن.

لە دوای راپەڕین و کشانەوەی دامودەزگای رژێمی بەعس و هەڵبژاردنەکانی ساڵی ١٩٩٢ و، دواتر دروستبونی پەرلەمان و حکومەت، ستراکچەرو بونیادی یەکێتی و پارتی وەک خۆیان مانەوە، لەبری خۆ گونجاندیان لەگەڵ حوکمڕانیکردنی شارو دامەزراوەکاندا، لەبری بچوکردنەوە و هەڵوەشاندنەوە و گۆڕانکاریکردن لە بونیادی شمولی و چەکدارییەی حزب، لەبری دەرفەتدان بە نوێبونەوە و دەستاو دەستپێکردنی دەسەڵات لە ناو حزبدا، بەبێ لەبەر چاوگرتنی تایبەتمەنی قۆناغی حوکمڕانی مەدەنی شار، هاتن دامەزراوە مەدەنیەکانیان گونجاند لەگەڵ پێکهاتەی حزبە تۆتالیتارەکانیاندا. کەسی یەکەمی پارتی دیموکرات و یەکێتی نیشتیمان نەبون بە بکەر لەناو دامەزراوە هەڵبژێردراوەکاندا، بەڵکو لە دەرەوەی حوکمەت و پەرلەمان مانەوە، پۆستە باڵاکانی دامودەزگاکانی دەرەوەی حزبیان بە ئەندامانی مەکتەبی سیاسی و سەرکردایەتی حزبەکانیان پڕکردەوە. هەر لەم سەرەتایەشەوە، پرۆسەی حوکمڕانی توشی شێرپەنجەی دوانەی دەسەڵات بو، بەهۆی ئەوەی حزب خاوەن دەسەڵاتی فیعلی لەدەستدا بو لە دەرەوەی دامەزراوە حکومیەکان، دامەزراوە حکومیەکان وەک دامەزراوەی سێبەر و شکڵی لەدایک بون و کاریان دەکرد. بە جۆرێک کەسی یەکەمی حزب ویستبێتی هەر بڕیارێک بدات، لە ڕێگەی بڕیاری مەکتەبی سیاسیەوە، نێردراوە بۆ حکومەت یاخود زۆرینەی پەرلەمانی بۆ دروست کراوە. نە ئابوری وە نە هێزی چەکدار لە ژێر کۆنتڕۆڵی دامەزراوە مەدەنیەکاندا نەبو، بەڵکو دامەزراوە مەدەنیەکان لە ژێر کۆنتڕۆڵی سەربازی و مادی و لێپرسینەوەی حزبدان. لێرەوە، دام و دەزگا هەڵبژێردراوەکان بونە پاشکۆ و سێبەری مەکتەبی سیاسی و سەرۆکی ئەو دو حزبە.

(٣)
ئازادکردنی سیاسەت لە دەستی مەکتەبی سیاسی لە رێگەی تیۆری لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان

لە دیدگای سیاسی نەوشیروان مستەفادا، کرۆکی کێشەی حوکمڕانیکردن لە هەرێمدا، کێشەی قۆرخکاری مەکتەبی سیاسیە بەسەر دەسەڵاتدا، ئامانجی ئەویش ئازادکردنی سیاسەت بو لە ژێر دەستی مەکتەبی سیاسی و رادەستکردنەوەی بو بە دامو دەزگا هەڵبژێردراوەکان

لە دیدگای سیاسی نەوشیروان مستەفادا، کرۆکی کێشەی حوکمڕانیکردن لە هەرێمدا، کێشەی  قۆرخکاری مەکتەبی سیاسیە بەسەر دەسەڵاتدا، ئامانجی ئەویش ئازادکردنی سیاسەت بو لە ژێر دەستی مەکتەبی سیاسی و رادەستکردنەوەی بو بەدامو دەزگا هەڵبژێردراوەکانو گۆڕانکاریکردن بە لە سیستمی سیاسیدا. وەک خۆی ئاماژەی پێدەکات و دەڵێت "گۆڕان لە لای ئێمە، مەسەلەی گۆڕانی دەمو چاو نیە، گۆڕانی ڕوخسار نیە، گۆڕانی کەس نیە. بەڵکو لە لای ئێمە گۆڕانی سیستەمی سیاسیە، گۆڕانی سیستەمی کارگێڕیە. ئێمە ئەمانەوێت دەسەڵات لە مەکتەبی سیاسی حزبەکانەوە بگوێزینەوە بۆ دام و دەزگا هەڵبژێردراوەکان". پڕۆسەی گۆڕانکاریکردن لە سیستمە ستەمکارەکاندا، پرۆسەیەکی ئاڵۆز و فرە لایەنە. هەر سیستمێکی سیاسیش خاوەن کۆمەڵێک تایبەتمەندی کلتوری و کۆمەڵایەتی و جوگرافی و ئابوری تایبەت بە خۆیەتی، لە کاتی گۆڕانکاریکردندا دەبێت لەبەر چاو بگیرێن. لە ناو مێژوی سیاسی و ئەدەبیاتی سیاسیدا، دو شێوازی باو هەیە بۆ گۆڕانکاریکردن: شێوازی گۆڕانکاری توندوتیژی لە ڕێگەی شۆڕش و کودەتاوە، هەروەها شێوازە جۆراوجۆرەکانی خەباتی ناتوندوتیژی. نەوشیروان مستەفا، رێگەی یەکەم رەت دەکاتەوە، و خەباتی ناتوندوتیژی هەڵدەبژێرێت. ئەوەی لێرەدا پرسیاری سەرەکیە ئەوەیە کە ئایا ئەم گواستنەوەیە بە چ شێواز و کەرەستەیەک دەکرێت؟ خاڵی دەستپێکی ئەم پرۆسەیە کوێ یە؟ ئایا لەگەڵ دەستپێکردنی ئەم پڕۆسەی گواستنەوەی دەسەڵاتدا هیچ جۆرە گۆڕانکاریەک لە شێوازی ململانێی سیاسیدا هاتۆتە کایەوە؟

بۆ گواستنەوەی دەسەڵات لە مەکتەبی سیاسیی حزبەکانەوە بۆ دامەزراوە هەڵبژێردراوەکان، ئەو دو هەنگاوی کرداری کردوە بە بنەمای ئەم گواستنەوەیە: یەکەم، جێبەجێکردنی تیۆری لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان لە رێگەی کاری پەرلەمانیەوە. دوەم، داڕشتنی هەیکەلی پارتێکی سیاسی نوێ لەسەر بنەمایەکی ئاسۆیی، تا قۆناغی حوکمڕانی 'مەکتەبی سیاسی' لەسەر ئاستی سیستم و شێوازی کاری پارتایەتی تێپەڕێت.
لە مێژوی فکری سیاسیدا، سەرهەڵدانی تیۆری لێکجاکردنەوەی دەسەڵاتەکان دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی سەردەمی مۆدێرنە و قۆناغی ڕۆشنگەری لە ئەوروپا. لەو کاتەدا، ڕۆژئاوا، لە ژێڕ سایەی کۆمەڵێک سیستمی سیاسی ستەمکاردا دەژیا، کە بە قۆناغی دەسەڵاتی ڕەهای پادشا ناسراوە. لەو شێوازە حوکمڕانیەدا، پادشا لەسەر بنەمای ڕەوایەتی ئاینی و نوێنەرایەتی ڕاستەوخۆی یەزدانی، خاوەن دەسەڵاتی ڕەها بو لە کۆی کایەکانی ژیانی سیاسیدا. پادشا، لە یەک کاتدا، هەم دەسەڵاتی یاسادانان، جێبەجێکردن و دادوەریش بو. بە مانایەکی تر، هەنگاو بە هەنگاو، چەند بیرمەندێکی سیاسی روبەڕوی دەسەڵاتی رەهای پادشاکان بونەوە لە رێگەی سەرڕێگەخستنی تیۆرییەک بە ناوی تیۆری "لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان" ەوە. گریمانەی سەرەکی ئەم ڕوتە فکری و سیاسەی ئەوەیە کە کەرامەت و شکۆی مرۆڤ تەنها کاتێک پارێزراو دەبێت کە دەسەڵات لە فۆڕمی حکومەتێکی دەستوری و کۆماریدا بیت، تەنها سەروەری یاسا دەتوانێت شکۆی مرۆڤ بپاریزێت لە شکان.

سەرەتای سەرهەڵدانی ئەم تێگەشتنە نوێیە بۆ دەسەڵات دەگەڕێتەوە بۆ کاری تیۆری دو فەیلەسوفی مەزنی ڕۆژئاوا: ئەوانیش: جۆن لۆك(١٦٣٢ -١٧٠٤) و کتێبە بەناوبانگەکەی "دو نامە دەربارەی حکومەتی مەدەنی"، هەروەها مۆنتیسکیۆ (١٦٨٩ -١٧٥٥) و کتێبە بەناوبانگەکەی "ڕوحی یاساکان". تیۆری لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان بەو مانایە دێت کە، کۆمەڵە ئەرکێکی دیاری کراو، بە کۆمەڵە دەزگایەکی دیاریکراو بسپێردرێت، بە جۆرێک کە دەسەڵات دابەشبکرێت بۆ سێ فەزای جیاواز:
دەسەڵاتی یاسادانان- هێزی دەرکردن و گۆڕانکاریکردنە لە یاساکاندا.
دەسەڵاتی جێبەجێکردن- هێزی جێبەجیکردن و سەپاندنی یاساکانە.
دەسەڵاتی دادوەری- ئەو هێزەیە، کە ئەگەر ناکۆکیەک دروست بو لە نێوان دامو دەزگا جیاوازەکانی حوکمەت دا، یاخود لە نێوان هاوڵاتی و دامودەزگاکاندا، ئەوا ئەم دەسەڵاتە بڕیار دەدات کە چ یاسایەک و بە ج جۆرێک ئەو ناکۆکیە چارەسەر بکرێت.

مانای لۆژیکی ئەم تیۆری ئەوەیە، گەر دامەزراوەیەک رابسپێردرێت بە ئەرکی دەرکردنی یاسا، هەمان دامەزراوە نابێت بەرپرس بێت لە جێبەجێکردنیشی، یاخود لە کاتی دروستبونی ناکۆکیدا، هەمان دامەزراوە ڕۆڵی ناوبژیوانی بگێڕێت و هەوڵی چارەسەرکردنی بدات. چونکە لە حاڵەتێکی وەهادا، دۆخی ستەمکاری دەسەڵات دێتە کایەوە. چونکە هیچ دامەزراوە و هیچ مرۆڤێک ناتوانێت لە یەک کاتدا ئەو سێ دەسەڵاتەی لە دەستدا بێت و دادپەروەریش بێنێتە کایەوە، بەڵکو کۆبونەوەی ئەو سێ دەسەڵاتە لە دەستی هەر کەس و دامەزراوەیەکدا، دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی ڕژێمی سەرکوتکار. لە کتێبی دو نامە دەربارەی حکومەتی مەدەنیدا، جۆن لۆک بەم جۆرە هۆشداری دەدات دەربارەی کۆبونەوەی دەسەڵاتەکان لای یەک کەس و سەرهەڵدانی رژێمی ستەمکاری، کاتێک ئەڵێت:
"گەر هەمان کەس کە دەسەڵاتی دەرکردنی یاسای لە دەستدایە، گەر دەسەڵاتی جێبەجێکردنی ئەو یاسایانەشی لە دەستدا بێت، ئەوا ئەو کەسە خۆی لە یاسا بەدەر دەکات و لە کاتی دەرکردن و جێبەجێکردنیدا لە بەرژەوەندی خۆی بەکاری ئەهێنێت"(٤)

بە هەمان شێوە، مۆنتیسکیۆ، لە روحی یاساکاندا، ئاماژە بۆ هەمان مەترسی دەکات و ئەڵێت:
" کاتێک دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن لە یەک کەسدا، یاخود لە چەند کەسێکێکدا کۆبۆوە لەوێدا هیچ ئازادیەک نیە؛ چونکە فراوانخوازی سەرهەڵدادەت، پادشا یاخود ئەنجومەنی سێنات، یاسای ستەمکارانە دەردەکەن، وە ستەمکارانەش جێبەجێی دەکەن. دوبارە، هیچ ئازادیەک نیە گەر دەسەڵاتی دادوەری لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن و یاسادانان جیانەکرێتەوە. کە لەگەڵ دەسەڵاتی جێبەجێکردندا تێکەڵ دەبن، ژیان و ئازادی هاوڵاتیان دەکەوێتە بەر مەترسی کۆنتڕۆڵی کوێرانە، چونکە دادوەر دەبێت بە یاسادانەر. کە تێکەڵی دەسەڵاتی جێبەجێکردن بێت، دادوەر لەوانەیە بە شێوەیەکی توندوتیژ و سەرکوتکارانە رەفتار بکات". (٥)

وەک لە بنەماکانی ئەم تیۆرەدا باسکرا، کۆبونەوەی کۆی دەسەڵاتە جیاوازەکان لە دەستی یەک کەس یاخود یەک دامەزراوەدا، دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی ڕژێمی سەرکوتکار و ستەمکار. تاکە رێگە چارەش، لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکانە بۆ سێ بەشی جیاواز، چاودێریکردنی یەکترە.

لە نمونەی هەرێمی کوردستاندا، سێ لقە جیاوازەکەی دەسەڵات بە شێوەیەکی ڕوکەش لێکجیاکراوەتەوە. لە ڕوکەشدا، پەرلەمان و حکومەت و دادگا هەن، بەڵام لە قوڵایدا دەسەڵاتی راستەقینەیان لە دەستا نیە. لە ڕوکەشیدا ئەم دامەزراوانە حوکمڕانی ئەکەن، بەڵام لە ئاستی قوڵی  حوکمڕانیدا هەیە دو حزبی سیاسی بە بونیادێکی شمولی ئەختەبوتیەوە، کە لە هەمان کاتدا خاوەنی هێزی چەکدار و ئابوریەکی زەبەلاحن، لە ڕێگەی مەکتەبی سیاسیەکانیانەوە هەم ڕۆڵی پەرلەمان دەگێڕن، هەم ڕۆڵی حکومەت، وە هەم وەک دو دادگا بڕیار لە چارەنوسی گرفت و کێشە و قەیرانەکان دەدەن.

پەرلەمان لە فکری سیاسی نەوشیروان مستەفا، پێگەیەکی زۆر گرنگی سیاسی هەیە. هەر بۆیە، لە ئەرزی واقیعدا، پەرلەمانی کرد بە چەقی کارکردن بە ئاراستەی گواستنەوەی دەسەڵات لە مەکتەبی سیاسیەوە بۆ دامەزراوە هەڵبژێردراوەکان. بەڵام پرسیاری سەرەکی لێرەدا ئەوەیە کە بۆ پەرلەمان؟

دەکرێت کۆمەڵێک هۆکار بۆ ئەم دەستنیشانکردنە بخرێتەڕو:
پەرلەمان، ئەو دامەزراوەیەیە کە ئەرکی لێپرسینەوە و چاودێریکردنی دەسەڵاتی جێبەجێکردنی لە ئەستۆدایە، یاسا دەردەکات و ئەرکی دانانی بودجەشە. ئەمەش وا دەکات، کە پێگەی پەرلەمان لە هەر سیستمێکی سیاسی دیموکرات و نیمچە دیموکراتدا، زۆر گرنگ و ناوەندی بێت.
گەر توانرا، پەرلەمانێکی کارا و خاوەن دەسەڵاتی فعلی چاودێریکردن بونیادبنرێت، ئەوا ڕاستەوخۆ بەو مانایە دێت کە لە بەرامبەردا حکومەتێکی بەرپرسیار بونی ئەبێت. گەر دەسەڵاتی جێبەجێکردن بزانێت لە حاڵەتی کەموکورتی و لادان لە دەسەڵاتەکانیدا توشی لپرسینەوە و وەرگرتنەوەی متمانەی پەرلەمانی دەبێتەوە، ئەوا بەرپرسیارانەتر مامەڵە دەکات.
بە سروشتی خۆی پەرلەمان ناوەندێکە کە بەردەوام لە نوێبونەوەدایە، بەردەوام ئەگەری هاتنی کەسانی نوێ و توانای نوێ و دیدگای نوێ هەیە بۆ ئەم دامەزراوەیە.
کردنی پەرلەمان بە چەقی کارکردن، لە هەمان کاتدا، بەمانای گۆڕانکاری کردن دێت لە سروشتی ململانێی سیاسیەکاندا. کردنی پەرلەمان بە سەنتەری گواستنەوەی دەسەلات، لە ڕێگەی خەباتی پەرلەمانیەوە، بە واتای "گۆڕانکاری لە سروشتی ململانێ سیاسیەکان" دێت. ئەو گۆڕانکاریەش، بریتیە لە گواستنەوە لە شێوازی "شەڕی ناوخۆ" و "گوتاری شەڕی ناوخۆ" بۆ یەکلاکردنەوەی ململانێ سیاسیەکان، بەرەو قۆناغی کۆکردنەوەی زۆرینەوەی سیاسی لە پەرلەماندا. بە واتایەکی تر، کردنی پەرلەمان بە سەنتەری گواستنەوەی دەسەڵاتەکان لە مەکتەبی سیاسیەوە بۆ دامەزراوە هەڵبژێردراوەکان بە واتای داماڵینی ململانی سیاسی دێت لە چەک. دڕێژەی ئەم ئارگومێنتە لە بەشی دوەمی ئەم نوسینەدا، بە وردی دەخرێتەڕو.

 (٤)
جڤاتی نیشتیمانی وەک پەرلەمانی هاوتا سیاسیەکان
لە پێکهاتەی رێکخراوەیی و بونیادی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕاندا، دو خاڵی زۆر گرنگ جێگەی لێوردبونەوە و تێڕامانە، لەم بەشەدا بە وردی دەیخەینە بەرباس:
یەکەم/ لە داڕشتنی پەیکەری ڕێکخراوەیی گۆڕاندا سودێکی زۆر لە بنەمای "دەستوری ئاوێتە_Mixed Constitution"  بینراوە.

دوەم/ شێوازی "رێکخستنی ئاسۆیی" لە داڕشتنی هەیکەلی رێکخراوەییدا لە بری شێوازی ستونی، ئەمەش گرنگترین جیاوازیە لەگەڵ پارتە سیاسیە شمولیەکاندا و، ئەم شێوازە بارگۆڕانێکی بونیادی قوڵ بەسەر شێوازی دابەشبونی دەسەڵاتدا دەهێنێت.
لە مێژوی فکری سیاسی ڕۆژئاوادا، ئەرستۆ فەیلەسوفێکی ئێجگار گرنگ و بە دامەزرێنەری یەکەم پایەی زانستی سیاسی دادەنرێت. ئایدیای "دەستوری ئاوێتە_Mixed Constitution" ، یەکێکە لە بنەما گرنگەکانی فکری سیاسی ئەرستۆ، لەم چەند ساڵەی دوایدا، گرنگیەکی زۆری پێدراوە لە لایەن بیرمەندان و پسپۆڕانی بوای تیۆری یاسای دەستوریەوە. ئامانج لە ئاماژەدان بەم ئایدیایە بەکارهێنانێتی وەک کەرەستەیەکی شیکاری بۆ زیاتر ڕونکردنەوەی پێکهاتەی ناوەوەی بزوتنەوەی گۆڕان. بابەتی سەرەکی لە کتێبی "سیاسەت" ی ئەرستۆدا، بریتیە لە بەراوردکاری و توێکاریکردنی جۆری ڕژێمە سیاسیە جیاوازەکانی ئەو کاتی دەوڵەت_شارەکانی یۆنان. پرسیاری سەرەکی ئەرستۆ ئەوەیە کە ئایا چ جۆرە سیستمێکی سیاسی باشترین سیستمە؟ لە دەرئەنجامی خوێنەوە و بەراوردکردنی دەیان دەستوری دەوڵەت_شارە جیاوازەکانی ئەو کاتی یۆنان، پۆلێنبەندیەک بۆ سیستمە سیاسیەکان دەخاتەڕو لەسەر بنەمای ئەوەی کێ حوکمڕانە بەم جۆرەی خوارەوە:
حوکمڕانی تاکە کەس: یەک کەس فەرمانرەوای دەکات.
حوکمڕانی ئۆلیگارشی: تیایدا کەمینەیەکی دەوڵەمەند فەرمانڕەوای دەکات.
حوکمڕانی زۆرینە: زۆرینەی خەڵک فەرمانرەوای دەکات.

بۆ هەر یەکێک لەم سێ شێوازە، ئەرستۆ خاڵی لاواز و بەهێزیان دەخاتەڕو. گەر بەتەنها تاکە کەس حوکمڕانی بکات، ئەگەری ستەمکاری لە ئارادا دەبێت بە شێوەیەکی مەترسیدار. کێشەی حوکمڕانی کەمینەیەکی دەوڵەمەندیش ئەوەیە کە ئەندامانیان خۆیان بە بەرزتر لە خەڵکی ئاسایی دەزانن، لەبەر ئەوەی لە ساماندا یەکسان نین وا دەزانن لە هیچ شتێکی تردا لەگەڵ خەڵکی ئاسایدا یەکسان نین. کاتێک حوکمرانی لای ئەمان بێت، بەردەوام بەدیهێانی عەدالەت و جێگیری سیاسی لە مەترسی داڕماندا دەبێت. وە ئەگەر بەتەنها زۆرینەی خەڵک حوکمڕانی بکات، لەبەر ئەوەی بڕوایان وایە هەمو کەس بە سروشت یەکسانە، دەبێت لە هەمو شتێکی تریشدا یەکسان بێت. بەهەمان شێوە، لەم جۆرە سیستمەشدا، دادپەروەری بەدینایەت و کەمینەی دەوڵەمەندەکان دەچەوسێنرێتەوە و جێگری سیاسی لە مەترسیدا دەبێت.

بۆیە دەرئەنخامدا، ئەو لە بری هەڵبژاردنی یەکێک لەو شێوازەی سەرەوە وەک باشترین جۆری سیستمی سیاسی، ئەو "سیستم یان دەستوری ئاوێتە" بە باشترین شێوازی سیستمی سیاسی دادەنێت. مەبەست لەم شێوازە تێکەڵکردنی حوکمڕانی تاکەکەس، کەمینە و زۆرینەیە بە یەکتر. لەم کاتەدا جۆرێک لە باڵانسی سیاسی لە نێوان چینەکانی کۆمەڵگەدا دروست دەبێت، ئەم شێوازە ڕێگر دەبێت لە هەژمونی تاکە چینێک بەسەر کۆی ئەوانی تردا. لە دەرئەنجامی تێکەڵکردنی چینی کەمینە و زۆرینە لە حوکمڕانیدا، دەسەڵات دەکەوێتە دەست "چینی ناوەند"ی کۆمەڵگە و ئەم چینەش دەتوانێت متمانەی کەمینە و زۆرینەش بۆ خۆی بە دەست بهێنێت. وە بەپێی پێوەری دابینکردنی دادپەروەری و بەدیهێنانی جێگیری سیاسی، دەسەڵاتی چینی ناوەند جێگرتر و دادپەروەرتر دەبێت.

خاڵێکی تری ئەرێنی ئەم جۆرە سیستمە تێکەڵە، بریتیە لە "حیکمەتی فرەلایەن_wisdom of the multitude". ئەرستۆ لە چاپتەری یانزەی کتێبی سێهەمی سیاسەتدا ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە شار لە کۆمەڵێک خەڵکی زۆر جیاواز پێکهاتوە، هەر یەکێکیان بە تەنها ناتوانن باشترن کەس بن، بەڵام کاتێک زۆرینەیان کۆدەبنەوە، هەر یەکێکیان خاوەنی بەشێک لە توانا و بەهایە، گەر لە دامەزراوەیەکدا تواناکانی سەرجەمیان ئاوێتەبکرێت ئەوا ئەو دامەزراوەیە پێکهاتەیەکی باشتری بە بەراورد بە توانای هەر یەکێکیان بە جیا. هەروەها، ئەم زۆرینە تێکەڵە کەمتر ئەگەری گەندەڵبون بەهەڵەداچونی هەیە بە بەراورد بە حوکمی تاکە کەس یاخود بە حوکمی کەمینەیەک بە تەنها (٦).
لێرەدا گرنگە بپرسین تا چەند دەتوانین کاریگەری ئەم شێوازە لە ڕێکخستن لە پێکهاتەی ناوخۆیی بزوتنەوەی گۆڕاندا بدۆزینەوە؟ بەمانایەکی تر، کێ لە ناو بزوتنەوەی گۆڕاندا بڕیار دەدات و چۆن؟

لەناو بزوتنەوەی گۆڕاندا، پڕۆسەی بڕیاردان پڕۆسەیەکی کەسی نیە، تاکە کەسێک بڕیار نادات. بەڵکو کۆی ئۆرگان و توانا جیاوازەکانی پارتەکە، لە ڕێگەی جۆرە رێکخستنێکی ڕێکخراوەیی ناوازەوە، سەرجەمیان بە شێوەیەکی "پێکەوەیی_Collectively" لە ناو دامەزراوەی 'جڤاتی نیشتیمانی"دا و لە رێگەی پەیڕەوکردن لە بنەمای بڕیاری زۆرینەی سادە و لە هەندێک حاڵەتیشدا زۆرینەی ڕەها، سەرجەم بڕیارە جۆراوجۆرەکانی بزوتنەوەی گۆڕان دەدرێت. وەک لە بەشی پێشودا ئاماژەمان بۆ کرد، مۆدێلی کاری پەرلەمانی پێگەیەکی بنچینەیی هەیە لەسەر فکری سیاسی نەوشیروان مستەفا، هەر بۆیە هەڵچنینی بونیادی ڕێکخراوەی جڤاتی نیشتیمانی تا ئاستێکی زۆر لە ژێر کاریگەری ئەو مۆدێلەدایە.

جڤاتی نیشتیمانی ئەو دامەزراوەیە کە لە ئەنجامی ئاوێتەکردنی سەرجەم ئۆرگانە جیاوازەکانی بزوتنەوەی گۆڕاندا هاتۆتە بەرهەم و ئەرکی سەرکردایەتی کردنی بزوتنەوەی گۆڕانی لە ئەستۆدایە. دەستوری ناوخۆی بزوتنەوەی گۆڕان، لە بەشی نۆیەم و خاڵی یەکەمی مادەی یەکدا بەم جۆرە پێناسەی جڤاتی نیشتیمانی کردوە: "دامەزراوەیەکی سەرکردایەتی بوارەکانی کاری سیاسی، ڕێکخراوەیی، کارگێڕی، دارایی، و میدیایی بزوتنەوەی گۆڕانە". هەروەها لە خاڵی دوەمی هەمان مادەدا، دەڵێت "جڤاتی نیشتیمانی بەرزترین دەسەڵاتە لە نێوان دو هەڵبژاردندا"(٧).

لە مادەی سێهەمی بەشی نۆیەمدا، پێکهاتەنی جڤاتی نیشتیمانی بەم جۆرەی خوارەوە خراوەتەڕو:
یەکەم، ئەندامانی خانەی ڕاپەڕاندن
دوەم، باژێڕوان و ئەندامانی تەواوکار
سێهەم، سەرۆکی فراکسیۆنەکانی گۆڕان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، پارلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی پارێزگاکان.
چوارەم، ڕێکخەری ژورەکان
پێنجەم، نوێنەری ئەنجومەنەکانی ڕەوەندی کوردی لە هەندەران
شەشەم، نوێنەری کاروباری ڕێکخراوەیی ئافرەتان(٨)

هەر یەکێک لەم بەشانە، لەسەر شانی چەند یەکەیەکی بچوکتر لە خۆی ڕاوەستاوە. خستنەڕوی ئەو شێوازی ئەو یەکە بچوکانەش، یارمەتیدەرێکی سەرەکی دەبێت بۆ زیاتر ڕونکردنەوەی رێکخستنی ئاسۆیی و، دەرخستنی کەمی ژمارەی پلەبەندیە رێکخراوەیەکان و پێکهاتەی ئەم دامەزراوەیە بە ژمارە.

یەکەم، ئەندامانی خانەی ڕاپەڕاندن بە پێی ئەرکەکانی پێکدێ لە: ڕێکخەری گشتی، سکرتێرەکانی کاروباری جڤاتی نیشتیمانی، فراکسیۆن، ژورەکان، باژێڕەکان، خەڵک و سەرۆکی جڤاتی گشتی. کۆی ژمارەی ئەندامانی خانەی ڕاپەڕاند دەکاتە حەوت کەس. وە بە پێی مادەی دوانزەیەمی بەشی نۆیەم "خانەی ڕاپەڕاندن بەرپرسی جێبەجێکردنی بڕیار و ڕاسپاردەکانی جڤاتی نیشتیمانی بزوتنەوەی گۆڕانە، لە نێوان دو کۆبونەوەدا".(٩)

دوەم، باژێڕوان و ئەندامانی تەواوکار
باژێڕوان، بەرپرسی یەکەمی ئەنجومەنی قەزایە. ئەنجومەنی قەزاش، چەتری ڕیكخراوەیی بزوتنەوەی گۆڕانە لە سنوری قەزایەکدا. قەزاکانی پارێزگاکانی کوردستان بە گوێڕەی ڕێژەی دانیشتوان دابەشکراون بۆ سێ پلەی شارەوانی: پلەی ئەلف و بێ و جیم. بزوتنەوەی گۆڕان، لە کاتی پۆلێنکردنی ئەنجومەنەکانی قەزاکاندا پەیڕەوی هەمان شێوە دابەشکردنی کردوە. واتە، ئەم یەکە ڕێکخراوەییەی گۆڕان، ڕۆڵی ڕێکخستن دەبینێت و لە ژمارەیەک لە هەڵسوڕاوانی بزوتنەوەی گۆڕان پێک دێت لەو قەزایەدا، باژێڕوانی ئەو قەزایە، نوێنەرایەتی خەڵک و دەنگدەری گۆڕان دەکات بەو پێیەی کە ئەندامی جڤاتی نیشتیمانیە. سەرجەم قەزاکان، بە بێ جیاوازی پلەی شارەوانی قەزاکە، خاوەنی ئەنجومەنی قەزان. بۆ زیاتر بەرچاو ڕونی، پلەی ئیداری قەزاکان وەک لە مادەی سێیەم لە بەشی پێنجەمدا بەم جۆرەی خوارەوە خراونەتەڕو:
سلێمانی: پلەی ئەلف، ناوەندی قەزای سلێمانی. پلەی بێ، قەزاکانی پشدار، ڕانیە، کەلار، چەمچەماڵ. پلەی جیم، قەزاکانی قەرەداخ، شارەزور، سەیدسادق، هەڵەبجە، شارباژێڕ، پێنجوێن، ماوەت، دەربەندیخان، دوکان، کفی.
هەولێر: پلەی ئەلف، ناوەندی قەزای هەولێر. پلەی بێ، قەزاکانی کۆیە، سۆران، مێرگەسور. پلەی جیم، قەزاکانی ڕەواندوز، دەشتی هەولێر، شەقڵاوە، چۆمان، خەبات.
دهۆک: پلەی ئەلف، ناوەندی قەزای دهۆک. پلەی بێ، قەزای زاخۆ. پلەی جیم، قەزاکانی سێمێل، ئامێدی، شێخان، ئاکرێ، بەردەڕەش.
کەرکوک: ناوەندی قەزای کەرکوک. پلەی بێ، قەزای دوبز. پلەی جیم، قەزای داقوق. (١٠)

لەپاڵ باژێڕواندا، ئەندامانی تەواکار کە بە پێی ڕێژەی دەنگی بەدەستهاتوی گۆڕان لە هەڵبژاردنی گشتی دا لە هەر قەزایەکدا لە چاو ژمارەی کورسیەکانی ناو پەرلەماندا، دیاری دەکرێت و دەبێت بە ئەندامی جڤاتی نیشتیمانی. بە پێی ئەو ئامارە کە لە بەردەستماندایە، بە هۆکاری پڕنەکردنەوەی چەند کورسیەکی کەم، ژمارەی سەرجەم باژێڕوانەکان بریتین لە بیست و هەشت کەس، هەروەها ژمارەی ئەندامانی تەوکاریش لە ئێستادا بریتیە لە شەش کەس.
سێهەم، سەرۆکی فراکسیۆنەکانی گۆڕان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، پارلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی پارێزگاکان. ئەمانیش ژمارەیان پێنج کەسە بەم جۆرە: سەرۆکی فراکسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی کوردستان و پەرلەمانی عێڕاق، سەرۆکی فراکسیۆنی گۆڕان لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، هەولێر، دهۆک.
چوارەم، ڕێکخەری ژورەکان: بریتین لەو کەسانەی کە رێکخەری ئەم ژورانەن، ژوری پەیوەندیە گشتیەکان (دبلۆماسی، سیاسی)، توێژینەوەکان، ناوچە کوردستانیە دابڕێنراوەکان، حکومەت و پەرلەمان، سامانە سروشتیەکان، هەڵبژاردن، پەیجوری، یاسایی، ڕۆژنامەوانی، کارگێڕی و دارایی، ڕەواندی کوردی. ئەرکی ئەم ژورانە ئەرکێکی پسپۆڕیە، ئەندام و ڕێکخەری ژورەکە لەسەر بنەمای پسپۆڕی ئەو کەسە بۆ ئەو ژورە دادەنرێت. ژمارەی رێکخەری ژورەکان لە ئێستادا، بریتیە لە دە کەس. (١١)
پێنجەم، نوێنەری ئەنجومەنەکانی ڕەوەندی کوردی لە هەندەران، ئەو ئەنجومەنانە دەگرێتەوە کە لەدەرەوەی عێراقن، بە پێی لێکچونی هەلومەرجی وڵاتەکان لە یەکتری و نزیکی جوگرافی یان لە یەکترەوە، نوێنەری خۆیان بۆ جڤاتی نیشتیمانی دیاری دەکەن. لە ئێستادا ژمارەیان سێ کەسە، کە نوێنەرایەتی ئەنجومەنی ڕەوەندی کوردی دەکەن لە وڵاتی بەریتانیا، هۆڵەندا، دانیمارک.
شەشەم، نوێنەری کاروباری رێکخراوەیی ئافرەتان لە جڤاتی نیشتیمانیدا پێکدێت لە چوار ئەندام؛ بەرپرسی ئافرەتان لە ئەنجومەنی قەزاکانی پارێزگاکانی هەولێر، سلێمانی، دهۆک و کەرکوک. لە ئێستادا ژمارەیان سێ کەسە.
لە پاڵ جڤاتی نیشیمانیدا، بزوتنەوەی گۆڕان جڤاتی گشتی هەیە کە "چەتری پشتیوانی سیاسی و مەعنەوی، دامەزراوەی ڕاوێژکاری بوارەکانی کاری سیاسی، ڕێکخراوەی، کارگێڕی، دارایی ومیدیایی بزوتنەوەی گۆڕانە". (١٢) ئەندامانی جڤاتی گشتی لەو کەسایەتیە گشتیەکانی بواری سیاسی، زانستی، کۆمەڵایەتی پێکدێت. وە سەرکۆی ئەم دامەزراوە ڕاوێژکاریە، لە رێگەی ئەندامبونیەوە لە خانەی ڕاپەڕاندن دەبێت بە ئەندامی جڤاتی نیشتیمانی و، بەم جۆرەش ئەم دو دامەزراوەیە پەیوەندیەکی توندو تۆڵیان لەگەڵ یەکدا دەبێت، سەرۆکی جڤاتی گشتی دەتوانێت ڕاو سەرنجی ئەندامانی جڤاتەکەی لە جڤاتی نیشتیمانیدا بخاتەڕو.
ئەم خشتەیە ژمارەی ئەندامانی جڤاتی نیشتیمانی رون دەکاتەوە:


کاریگەری ئایدیای "دەستوری ئاوێتە" ی فیلەسوفی یۆنانی ئەرستۆ، لەوێدا دەردەکەوێت کە لەکاتی داڕشتنی پێکهاتەی جڤاتی نیشتیمانیدا وەک دامەزراوەی سەرکردایەتی و بڕیاردان، تەنها یەک بەش لەم بەشە جیاوازانە ڕانەسپێردروە بە ئەرکی سەرکردایەتیکردن و بڕیاردان بەڵکو، بە شێوازێکی ئاسۆییانە، هەر شەش ئۆرگانە جیاوازەکانی بزوتنەوەی گۆڕان لە جڤاتی نیشتیمانیدا ئاوێتەی یەک کراون و یەک دامەزراوەی لێ بەرهەم هاتوە. وەک دەبینین، هەر یەک لەم پێکهاتانە، ئەرک و ڕۆڵیان تەواو جیاوازە لە یەکتری، گرنگی ئاوێتەکردنیان بە یەکتریش، ئەوەیە کە ئەم فرەیی و هەمەشەچنیە وا دەکات، هەر بڕیارێک لە چەند گۆشەنیگایەک و لە چەند ڕوانگەیەک و لە لایەن چەندین کەسی جیاواز لە باگراوندی سیاسی، کۆمەڵایەتی، زانستیەوە هەڵبسەنگێندرێت. بۆ زیاتر ڕونکردنەوە، ڕێکخەری ژورەکان کە نوێنەرایەتی چەندین پسپۆڕی جیاواز دەکەن،  هاوتا لەگەڵ کۆکاری فراکسیۆنەکاندا کە ئاگاداری پرس و بابەتە هەنوکەیەکانن لە پەرلەمان و ئەنجومەنەکاندا، هاوشان لەگەڵ باژێڕوان و ئەندامانی تەواوکار کە نوێنەرایەتی داخوازیەکانی خەڵک و دەنگدەران دەکەن لە سەرجەم ناوچە جیاوازەکانی کوردستانەوە هاتون، هاوتا لەگەڵ رێکخەری گشتی و ئەندامانی خانەی ڕاپەڕاندن کە خاوەن ئەزمونێکی درێژی کاری سیاسین، هاوشان لەگەڵ نوێنەری ئافرەتان کە دەتوانن نوێنەرایەتی داخوازیەکانی ئافرەتان بکەن و دیدگایەکی سیاسی ئافرەتانە بخەنەڕو لە سەر بابەتە جیاوازەکان، هەروەها، بونی نوێنەری ڕەوەندی کوردیش دەتوانێت نوێنەرایەتی ڕەوەندی کوردی بکات لە دامەزراوەی بڕیارداندا. بە داڕشتنێکی تر، پەیڕەوکردنی ئایدیای "دامەزراوەی ئاوێتە" کارێک دەکات کە لە کاتی بڕیارداندا هەر یەک لە پسپۆڕی، نوێنەرایەتی خەڵک، زانیاری ناوەوەی ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان، ئەزمونی سیاسی، دیدگای ئافرەتان و ڕەوەندی کوردی بە ڕێژە و بڕوی جیاواز کاریگەریان هەبێت لەسەر پرس و بابەتە هەنوکەیەکان. لە ڕوی جۆرێتی بڕیاریشەوە، پەیڕەوکردن لە شێوازی ئاوێتەکردن یارمەتی دەردەبێت بۆ دانی بڕیاری باشتر و ورد تر، چونکە لە بری یەک دیدگا، چەندین دیدگای تر هەڵسەنگاندنی خۆی دەخاتەڕو.
لایەنی ئەرێنی ئەم شێوازە ئەوەیە کە زۆرینەیەکی هەمەچەشن و هەمە پاشخان کەمتر بە لاڕێدا دەڕوات، کەمتر بڕیاری هەڵە و ناتەواو دەکات، کەمتر ئەگەری گەندەڵبونی هەیە بە بەراورد بە پەیڕویکردن لە شێوازی حوکمی کەمینەیەکی بە توانا، یاخود حوکمی تاکە کەس گەر زۆر بە توانا و کاریزمیش بێت. چونکە زۆرینەیەکی هەمە چەشن، گەر پێکهێنەرەکانی لەسەر ئاستی تاکە کەس توانا و جۆرێتی کەسایەتیان خراپتر بێت لە توانا و کەسێتی کەمینەیەکی ئەرستۆکرات یاخود سەرکردەیەکی کاریزمی، ئەوا کاتێک هەمویان ئاوێتەی یەک دەبن و پێکەوە بڕیار دەدەن، توانا و جۆرێتی کەسایەتیان وەک یەک گروپ زۆر زیاتر بێت لە کەمینە ئەرستۆکراتەکە، یاخود سەرکردە کاریزمیەکە. لە کاتی داڕشتنی پێكهاتەی جڤاتی نیشتیماندا،
هەروەها، ئەم شێوازی رێکخستنە، جۆرێک لە پەیوەندی سیاسی چالاک ئەهێنێتە ئاراوە لە نێوان یەکە جیاوازەکاندا. بۆ نمونە، باژێڕوان وەک  نوێنەرایەتی خەڵک و دەنگدەری پارتەکە دەکات،  دە توانێت بە ئاسانی ڕاسپاردەکانی بگەیەنێت بە کۆکاری فراکسیۆنەکانی گۆڕان، چونکە هەردوکیان بە تەنیشت یەکەوە ئەندامی یەک دامەزراوەن.

لە روی پۆلێنبەدنی پارتی سیاسیەوە، بزوتنەوەی گۆڕان، لە ناو خانەی پارتی سیاسی دەنگدەردا پۆلێن دەکریت. پارتی سیاسی دەنگدەر، ئەو پارتانەن کە لە کاتی هەڵبژاردنەکاندا زیاتر کارا دەبن، چەقی سیاسیان لەسەر کۆکردنەوەی زۆرترین ژمارەی دەنگدەرە لە بری زۆرترین ژمارەی ئەندام. گۆڕان وەک پارتێکی سیاسی، خاوەن هەیکەلێکی ڕێکخستنی ئاسۆیە، ئەمەش بەو مانایە دێت کە کەمترین پلەبەندی ستونی لەناو ئەم پارتەدا هەیە. ڕێکخستنە ئاسۆییەکەی پارتەکە، هاوکارە تا لە نیوان دەنگدەر، پشتیوان و هەڵسوڕاوێکی سەرەتای و کەسی یەکەمی بزوتنەوەکە، چەند پلەبەندیەکی کەمی ڕێکخراوەی هەبێت. مەبەست لە ڕێکخستنی ئاسۆی بزوتنەوەی گۆڕان ئەوەیە لە کاتی ئاوێتەکردنی ئەم شەش بەشە جیاوازەدا، بە شێوەیەکی ئاسۆی هەر یەکەیان هێنراونەتە پاڵ یەکتر نەک لەسەر یەکتر هەڵبچنرێن. هیچ یەکێک لەم شەش بەشە، لەسەرو هیچ یەکێک لەو پێنج بەشەی ترەوە نیە، بەڵکو بەتەنیش یەکەوەن. وەک دیارە، هەر یەکێک لەو پێکهاتانە، لەسەر شانی بەشێکی بچوکتر لە خودی خۆی وەستاوە، نەک لەسەر شانی پێکهاتەیەکی تر. بۆ نمونە، ڕێکخەری هەر ژورێک لە ژورە جیاوازەکان، لەسەر شانی ژورەکەی خۆی وەستاوە، نەک لەسەر پێکهاتەیەکی تری وەک رێکخستنەکان، یاخود نوێنەری ئافرەتان. گەر شێوازی رێکخستنی ستونی پەیڕەوبکرایە، ئەو کات، ئەو شەش پێکهاتەیە لەسەر یەک دادەنران بە شێوەیەکی هەڕەمیانە. لە شێوازی رێکخستنی ئاسۆیدا، کەمترین پلەبەنی ڕێکخراوەی بونی ئەبێت. ڕێکخستنی ئاسۆیی کار ئاسانیەکی زۆر دەکات بۆ بە دامەزراوەیی کردنی "نوێبونەوەی سیاسی" لە سەرجەم ئۆرگانەکانی پارتەکەدا، لەسەر بنەمای دو بەڵگە: یەکەم، رێکخەری گشتی و ئەندامانی خانەی ڕاپەڕاندن تەنها بۆ سێ خولی هەڵبژاردن بۆیان هەیە بۆ هەمان پۆست خۆیان کاندین بکەن، هەر خولێکیش ماوەی دو ساڵە. دوەم، هەر یەکێ لە ئەندامانی خانەی ڕاپەڕاندن، ڕێکخەری ژورەکان، باژێڕوانەکان و ئەندامانی تەوکار پۆستی باڵا لە حکومەتدا وەربگرێت، ئەوا ئەرکە حزبیەکەی لە هەر دامەزراوەیەکدا بێت لە دەست دەدات، ئەمەش ڕاستەوخۆ مافی ئەندامێتی جڤاتی نیشتیمانی لێدەسەنێتەوە.

ئەم شێوازە، تەواو پێچەوانەی مۆدێلی سیاسی حزبی تۆتالیتارە. هەیکەلی رێکخستن لە پارتە شمولیەکاندا، شێوازێکی هەڕەمیی و ستونی ڕەقە. ئەمەش وادەکات پلەبەندیەکی زۆر و زەوەند هەبێت لە نێوان دەنگدەرێک یاخود ئەندامێکی سەرەتایی پارتەکە و کەسی یەکەمی هەمان پارتدا. لایەنی نەرێنی ئەم شێوازە لە ڕێکخستنی حزبی ئەوەیە کە دەسەڵاتێکی زۆر و زەوەند دەدات بەوانەی لە لوتکەی سەرەوەی ‌هەڕەمی حزبدان، وەک سەرۆک و ئەندامانی مەکتەبی سیاسی، ئەوای خوارەوەی هەڕەمەکەش دەبن بە کەسانی بێ هێز و بێ دەسەڵات کە ئەرکیان کورت دەبێتەوە لە جێبەجێکردنی فەرمانەکانی سەرۆخۆیان. لەم جۆرە پارتە تۆتالیتارانەدا، دەنگدەر یاخود ئەندامی سەرەتایی حزب، زۆر بە قورسی دەتوانێت بە پلەبەندیەکانی حزبدا سەرکەوێت و بتوانێت تواناکانی خۆی بخاتە خزمەت کۆمەڵگەوە. کاتێکی زۆری دەوێت تا ئەندامێک، لە پلەکانی سەرەتاوە بڕواتە سەرەوە، بەمەش سیاسەت دەبێت بە کەرەستەی خزمەتکردنی ئەو کەمینەی کە دەستیان بەسەر هەڕەمی دەسەڵاتی حزبدا گرتوە. هەر دو پارتی حوکمڕانی هەرێم، سەر بەم جۆرە لە ركێخستنی رێکخراوەین.

لە رێگەی ئاوێتەکردنی هەر شەش ئۆرگانە جیاوازەکانی بزوتنەوەی گۆڕان بە شێوەیەکی ئاسۆییانە و دانانیان لە پاڵ یەکتردا، هەروەها پەیڕەکردن لە بنەمای "یەک کەس، یەک دەنگ"، وا دەکات لە دەرئەنجامدا جۆرە پێگەیەک دروست بێت بۆ هەر ئەندامێکی جڤاتی نیشتیمانی کە ناوی دەنێین " هاوتای سیاسی". هاوتای سیاسی بریتیە لەو پێگە سیاسی و دەستوری و مەعنەوییەی کە هەر ئەندامێک لە جڤاتی نیشتیمانی خاوەنێتی بێ ئەوەی هیچ یەک لە هۆکارەکانی وەک مێژوی سیاسی، بونی پسپۆڕیەکی تایبەت، ڕەگەزێکی دیاریکراو، شوێنی جوگرافی ببێتە هۆکاری دروستکردنی جیاکاری و لا سەنگی لە پێگەی ئەندامانی جڤاتدا، بە هۆی شێوازی ڕێکخستنی ئاسۆییەوە  هەر یەکێک لە شەش پێکهاتەکەی جڤات کە لەسەرەوە ئاماژەی بۆ کرا بە تەنیشت یەکەوە دانراون و هیچ یەکێکیان لەسەرو ئەوی تریانەوە نیە. لە هەمان کاتدا، هەر یەکێک لەو بەشانە بەپرسن لە کارێک و ڕڵێکی دیاریکراویان هەیە، نوێنەری هەر یەکێک لەو شەش پێکهاتەیە، خۆی لە خۆیدا ئامانجە و خاوەن هەمان قورسای سیاسیە وەک نوێنەری هەر ئۆرگانێکی تر. واتە، هێچ بەشێک کەرەستە نیە بۆ بەشێکی تر، بەڵکو هەر یەکێک لەو شەش پێکهاتەیە خۆی لە خۆیدا ئامانجە بۆ ڕاپەڕاندنی ئەرکێک. هەر ئەندامێک، بەهۆی بونی یەک دەنگەوە، وەک هەر ئەندامێکی تر، کاریگەری هەیە لە ناو جڤاتی نیشتیمانیدا. بۆ نمونەیە: لە پڕۆسەی بڕیارداندا، باژێڕوانی قەزا پلە جیمەکانی وەک قەزای کفری لە پارێزگای سلێمانی یاخود قەزای سێمێل لە پارێزگای دهۆک، خاوەن یەک دەنگە و هەمان قورسای هەیە لەگەڵ ڕێکخەری ژورێک، ڕێکخەری گشتی بزوتنەوەکە، بەهەمان شێوە هاوتای سەرۆکی فراکسیۆنەکان، ئەندامانی خانەی راپەڕاندن و رێکخەری ژورەکان و هتد.

ئەم چارتەی خوارەوە یارمەتیدەرە بۆ رونکردنەوەی شێوازی ئاوێتەکردنی هەر شەش پێکهاتە جیاوازەکەی جڤاتی نیشتیمانی بە شێوەیەکی ئاسۆیی.


گرنگیەکی تری ئەم شێوازە رێکخستنە بریتە لەوەی لەسەر ئاستی تاکە کەس، هەمو ئەندامێک لە هەر یەک لە شەش پێکهاتەکەی جڤاتدا بێت خاوەن یەک دەنگە، هاوتای سیاسی هەر ئەندامێکی ترە لە پێکهاتەیەکی تر بە بێ بونی هیچ جیاکاریەک. بەڵام، لە کاتی بەراوردپێکردنی پێکهاتەکان لەگەڵ یەکتردا، ئەوە دەردەکەوێت کە قورسایی جڤاتی نیشتیمانی لەسەر نوێنەرانی ڕێکخستن و دەنگدەرانی گۆڕان بونیادنراوە. زۆرترین ئەندامی جڤاتی نیشتیمانی لە پێکهاتەی باژێڕوانەکان و ئەندامانی تەواو کارەوە دێن. بە بەراورد بە پێچ پێکهاتەکەی تر، ئەم پێکهاتەیە زۆرینەی جڤات پێک دەهێنێت. ژمارەی نوێنەرانی قەزاکان و ئەندامانی تەواوکار بریتیە لە (٣٤) ئەندام، وە گەر بە رێژەی سەدیش وەریبگرین دەکاتە رێژەی (%٥٤.٨) لە کۆی ژمارەی ئەندامان. واتە، زۆرینەی دامەزراوەی بزوتنەوەی گۆڕان، لە نوێنەری دەنگدەرانی پێکدێت، لە هەر بڕیارێکیشدا کە دەدرێت، ئەوان بە پێی ئەم ڕێژە سەدیە، خاوەن زۆرترین کاریگەرین. وەک لەم نەخشەیەدا دیارە:



دەکرێت ئەم خاڵە بە دو ئاڕاستەدا راڤە بکەین، یەکەم، پێکهێنانی زۆرینەی ئەندامانی دامەزراوەی سەرکردایەتی بزوتنەوەی گۆڕان لە نوێنەری دەنگداران و هەڵسوراوان، سەلمێنەری ئەوەیە کە بزوتنەوەی گۆڕان پارتێکی دەنگدەرە، چو نکە نوێنەری دەنگدەران زۆرینەیژمارەی دەنگەکانی لە سەرکردایەتی  ئەمپارتەدا هەیە.

بزوتنەوەی گۆڕان پارتێکی دەنگدەرە، چونکە نوێنەری دەنگدەران زۆرینەی ژمارەی دەنگەکانی لە سەرکردایەتی  ئەم پارتەدا هەیە.