ئاوابونی ئایدیالیستە سیاسییەکان و قوڵبونەوەی سەرگەردانی سیاسیی
رامانێک لە كۆچی نەوشیروان مستەفا رابەری بزوتنەوەی گۆڕان لە کوردستانی عێراق
(ئەوەی ئەوان لە کۆڵیان گرتوە زەوی نییە، بەڵکو حەقیقەتی رۆژانەیە و قورسایی خۆی هەیە).. "والتەر بنیامین"
د. جەلال شەفیعی
و. مەجید ساڵح

ئەوەی سەلمێنراوە مەرگی سیاسەتمەدار و بیرمەند و ریفۆرمخوازانی کۆمەڵایەتی و ... بە تایبەت ئەوانەی کە لە ریزی ئایدیالیستەکاندا دێنە ژماردن، لەم سەردەمەی ئێمەدا، کۆمەڵگای سیاسیی توشی کۆمەڵێک بۆشایی و چاڵوچۆڵی دەکات، کاریگەریییەکانی ئەو چاڵوچۆڵیە زۆر زۆرترە لەوەی کە بیری لێدەکرێتەوە. پێناچێ کەسێک هەبێ نکوڵی لەوە بکات کە چارەنوسی دو لە گەورەترین و بەهێزترین فەلسەفە و ئایدۆلۆژیای سیاسیی هاوچەرخ، واتە (مارکسیزم و ماویزم)، لە هەندێ وێستگەی جیاجیادا، دوای مردنی رابەرەکانیان گۆڕانی بنەڕەتیان بەسەردا هات. پێویست بە بیرهێنانەوە دەکات، ئەو گۆڕانکارییانەی کە لە ئەنجامی مەرگی رابەرە ئایدیالیستەکاندا کەوتەوەتەوە، دو رەوتی مەزنی پۆزەتیڤ – نێگەتیڤ، رادیکال – کۆنزەرڤاتیڤ، باش – خراپ؛ داخرانی سیاسیی زیاتر و کرانەوە بە روی رەهەندی سیاسیی زیاتری لێ کەوتوەتەوە، بە مانایەکی دیکە، کاریگەریی و لێکەوتەوە دەرهاویشتەکانی مەرگی سیاسەتمەدارەکان، هەمیشە یەک جۆر نەبون، ئەو لێکەوتانە پارادۆکسیانەن، هەندێ جار باش و هەندێجاریش خراپن. بەدڵنیایەوە پێوەری باشی و خراپی لە روانگەی ئەم نوسینەوە، بەرژەوەندییە گشتییەکان و کۆمەڵگای سیاسیی-یە، ئەوانەی ئاشنای مێژوی سیاسیی جیهانی هاوچەرخن باش دەزانن مەرگی لینین و هاتنە سەرکاری ستالین، فەزای سیاسیی یەکێتی سۆڤیەتیی بەرەو داخران و رادیکالیزم و تۆتالیتاریزمی رەها برد.
 
مەرگی ستالین و هاتنەسەرکاری خرۆشۆف، دیسانەوە لاپەڕەیەکی زۆر جیاوازتری لە سەردەمی ژیانی ستالین-دا لە سۆڤیەت هەڵدایەوە، بە هەمان ئاراستە، مەرگی یەک لەدوای یەکی برێژنێف، چرنێنكوف و ئاندره‌پێف، کەشێکی گونجاوی رەخساند بۆ هاتنەسەرکاری گۆرباچۆف و ئەندێشەی کرانەوە و باوەڕ بون بە کرانەوەی سیاسیی.
 
مەرگی روخسارە دیارەکانی سیاسەت لە هەمو قۆناغەکانی مێژودا، کاریگەریی هەبوە لە سەر بەردەوام بونی رەوتی مێژویی یان لەرێ-لادانی لەسەر کاروانە ئەسڵییەکە، ئەو کاریگەریییانە و لێکەوتەکانی مەرگی روخسارەکان، لە سیستم و کۆمەڵگا پێش-مۆدێرنەکان زۆر زۆرترە لە کۆمەڵگا پەرەسەندوەکان. چونکە لە کۆمەڵگا پێش-کەوتوەکاندا پێوەری کاریگەریی لەسەر هێزەکان، سیستمە، نەک تاک، ئەو کاریگەرییی پۆزەتیڤ یا نێگەتیڤ، باش یان خراپانەی کە لە کۆمەڵگا داخراوەکاندا بە هۆی مەرگی سیاستمەدارەکانەوە سەرهەڵدەدەن، بەڵگەن بۆ ئەوەی کە لەو کۆمەڵگایانەدا تاک کاریگەریی گەورەی هەیە لەسەر روتی مێژویی و سیاسەت و کولتور و.. نەک دام-ودەزگان، هێزەکان. مایکرۆسیستم و هارد سیستمی کۆمەڵایەتی، ئەم بەرکەوتەیە دەرخەری ئەو راستیەیە کە کۆمەڵگاکە دواکەوتوە.

بەڵام لە هەندێ لە کۆمەڵگا پێش-نەکەوتوەکاندا، لە روی سیاسیییەوە، یان ئەوانەی لە حاڵەتی پێشکەوتندان، روبەڕوی توێژێکی تایبەت لە سیاسەتمەداران دەبینەوە، سەرەتا هەرچەندە خۆیان بەشێکن لە پێکهاتەی دەسەڵاتی سیاسیی، لە هەمانکاتدا بە هەمو توانایەکیانەوە لە دژی ئەو مەبەست و شێوازە سیاسییەی کە بەسەر کۆمەڵگادا زاڵە، دەوەستنەوە و هاوکات هەرچەندە چونەتە ناو رەوت و میکانیزمی سیاسیی دامودەزگاکانی دەسەڵات، بەڵام هێشتا هەوێنی فیکری و رۆشنبیری و فەلسەفیی خۆیان پاراستوە. هەرچەندە بناغەی سەرەکیی کاری روناکبیری ئەوەیە کە تاکی رۆشنبیر دەبێ لەدەرەوەی بازنەی دەسەڵات و سیستمی سیاسیی بێت و پیرۆزی و پێگەی خۆی تێکەڵ بە زەلکاوی سیاسەت و دەسەڵات نەکات و ناشیرینی نەکات، بەڵام لە بەر زۆر هۆ کە لە جێگەی دیکەدا باسی دەکەین، لە مێژوی سیاسیی هاوچەرخدا هەندێ جار روبەڕوی هەندێ کەسایەتیی دەبینەوە، هەرچەندە لە ناو پەیکەری دەسەڵاتی سیاسییدان، بەڵام رەخنەیان لێی هەیە. ئەم توێژە سیاسەتمەدارە تایبەتە دواجار، کۆتایییەکی باش و ئاسانیان دەست ناکەوێت، چونکە بە زۆری لە لایەن دەسەڵاتی سیاسیی و سیستمی دەسەڵاتدارەوە غەزەبیان لێ دەگیرێت، لەم جۆرە سیاسەتمەدارە تایبەتانەی کە لە دەرونی دەسەڵات و سیاسەتی سەپێنراوی دەسەڵاتەوە هەڵگەڕاونەتەوە و سیاسەت و گوتارێکی جیایان لە گوتاری دەسەڵات گرتوەتەبەر، لە لایەن دەسەڵاتەوە روبەڕوی غەزەب بونەتەوە، دەکرێت باسی سێ کەس بکرێت، هەرچەندە جیاوازی زۆر لە فەلسەفەی سیاسییاندا هەیە، بەڵام چارەنوسیان زۆر لە یەک دەچێت؛ ترۆتسکی کە خۆی ئەندازیار و دروستکەری شۆڕشی ئۆکتۆبەری سۆڤیەت بو، بە هۆی رەخنە راشکاوەکانیەوە لە شێوازی کاری سیاسیی ستالین، غەزەبی لێ گیرا و بە شێوازێکی دڕندانە لە لایەن پۆلیسی نهێنیی ستالینەوە تیرۆرکرا. لە شۆڕشی ئێرانیشدا، ئایەتوڵا مونتەزیری، کە یەکێک بو لە یارە نزیکەکانی رابەری ئینقیلاب ئایەتوڵا خومەینی، بە هۆی جیاوازی دیدگایەوە بۆ دەسەڵات، لە گۆڕەپانی سیاسیی دورخرایەوە، سێیەمین کەسایەتیی کە مەبەستی ئێمەیە، نەوشیروان مستەفایە، کە کۆنترین و نزیکترین (هاوڕێی ئەشکەوت)ی جەلال تاڵەبانی بو، کە دوای روخانی رژێمی بەعس بو بە سەرۆک کۆماری عێراق. نەوشیروان مستەفا غەزەبیان لێ-نەگرت، بە پێچەوانەوە، ئەوە ئەو بو رەخنەی لە هەڵسوڕێنەرانی سیاسەتی کوردستان دەگرت و لێیان ناڕازی بو. بێ دودڵی خوێنەری ئەم دەقە لە گەڵ نوسەرەکەیدا لەوەدا هاوڕان ئەوە نەوشیروان مستەفا خۆی بو رێگای خۆی لە پیسی و پۆخڵییەکانی ئەو سیاسەتەی کە بەسەر کوردستاندا حاکمە، جیا کردەوە.

1. پێناسەی ئایدیالیزمی سیاسیی:
لە ئایدیالیزمی (Idealism- المپالیه‌) و ئایدیادا، بەو پێوەرەی کە ئێمە سەبارەت بەو زاراوەیە لە زمانی فارسی و زمانەکانی دیکەی رۆژهەڵاتیدا دەمانەوێت، دەتوانین بڵێین لە دەقە ئەکادیمیەکانی زانستی سیاسییدا نە پێناسە کراوە و نە شی کراوەتەوە. هەرچەندە هەمان پێوەر و تایبەتمەندی و ئەرک و رەفتاری سیاسیی کە مرۆڤەکان بە کاریگەریی ئایدیایەکی سیاسیی ئەنجامی دەدەن، لە شیکردنەوە و دەرخستنی کۆمەڵناسی و دەرونناسی و گۆڕانکاریی سیاسیی و چەمکەکانی دیکەی وەک ئایدۆلۆژی و یۆتۆپیای سیاسییدا هاتوە، بەڵام وا دێتەبەرچاو کە ئایدیالیزمی سیاسیی، جۆرێکی تایبەتە لە ململانێی سیاسیی و فیکری کە پەیوەندیدارە بە دروستکردن و بەرهەمهێنانی جۆرە کۆمەڵگا و سیاسەت و حکومەتێک کە تەنها لە خەیاڵی سیاسییدا بونی هەیە، نەک حەقیقەتی کۆمەڵایەتی، بە مانایەکی دیکە، ئایدیالیستە سیاسییەکان، ئەو کەسانەن وا بیردەکەنەوە کە دەبێ شێوەیەکی دیکە لە سیاسەت و کۆمەڵگا و حکومەت و ئابوری و کولتور و...ی کە لە ئێستادا باون، دروست بکرێت، بۆ ئەوەی بتوانرێت وەڵامی خواستەکانی مرۆڤ بداتەوە. ئایدیالیزمی سیاسیی پشت بەو بنەما سەرەکیییە دەبەستێت کە دۆخی ئێستا و شێوازەکانی باوی سیاسەت و کۆمەڵگا، بەرەو نادیار رۆیشتون و دەبێ رێگەکەیان بگۆڕێت، بەم پێشەکییە دەکرێت بڵێین ئایدیالیزمی سیاسیی لە فیکردا، دۆزینەوەی گۆڕانی سیاسییە.

2. پێوەری روناکبیرانی ئایدیالیزم:
هەرچەندە بیرمەندێکی زۆر سەبارەت بە پێوەرەکانی روناکبیری قسەیان کردوە و بابەتیان نوسیوە، لەم بابەتە کورتەدا ناتوانین هەمو دیدگاکان بخەینەڕو، بەڵام ئەوەی سەلمێنراوە ئەوەیە کە روناکبیران ویژدانی زیندوی کۆمەڵگان و ئەم باوەڕەش لە ناو رای گشتیدا بوەتە راستییەکی حاشا هەڵنەگر کە روناکبیران رۆڵی ویژدانی زیندوی کۆمەڵگا دەبینن، هەم سیستمی کۆمەڵایەتی و هەم سیستمی سیاسیی و دەسەڵات و حکومەت، لە ژێر رەحمەتی رەخنەکانی ئەواندان. روناکبیران وەک ویژدانی بەئاگای کۆمەڵگا، بە بەردەوامی لە رێگەی رەخنەگرتن لە کەموکوڕییەکان، سیستمی کۆمەڵایەتی و پێکهاتەی دەسەڵات و حکومەت لە لادان و بەلارێداچون ئاگادار دەکەنەوە و.. ئەلبیرکامۆ، لە پاڵ پێوەری رەخنەگرتندا، دو پێوەری دیکەی بۆ روناکبیران داناوە کە بریتین لە؛ بەرگریکردن لە حەقیقەت و بەرگریکردن لە ئازادی، بەڵام لە هەموی گرنگتر رەخنەگرتنە لە دەسەڵات.

3. پێوەری سیاسیی نەوشیروان مستەفا:
ئەوەی لەم بابەتەدا لە چوارچێوەی رەهەندە فیکری و پێوەرە سیاسیی و بۆچونە ئایدیالیستییەکانی نەوشیروان مستەفادا دێت، لە ناوەڕۆکی وتار و چاوپێکەوتن و گفتوگۆ و نوسینەکانی خۆیەوە وەرگیراوە کە لەم ساڵانەی دواییدا و لە دوای دامەزراندنی بزوتنەوەی گۆڕانەوە ماوە ماوە خراونەتەڕو. سەرنجی خوێنەرانی هۆشیار رادەکێشم بۆ لای چاوپێکەوتن و وتارەکانی، ئەوانە دەتوانن یارمەتیی دەرمان بن بۆ ئەوەی ئەو ئەنجامە بەدەست بێنێ کە نەوشیروان مستەفا، پێش ئەوەی دەوڵەتمەدارێک بێت، کەسێکی ئایدیالیستی سیاسیی بوە، وەک چۆن لە خوارەوە هاتوە:

1. جەختکردنەوە لەسەر بایەخی دەوڵەتی یاسا لە جیاتی سەلیقەی تاک یان حیزبی:
لەم روانگەیەوە، نەوشیروان مستەفا دو فەلەسەفەی بنەڕەتی و پەیوەندیدار بەیەکەوە دەخاتەڕو، دوای ماوەیەک لە چوارچێوەی پێشنیاز و ئەندێشەی سیاسەتمەدار دەچێتە دەرەوە و دەبێت بە یەکێک لەو پرسانەی کە لە بواری گشتیدا دەبێتە جێگەی باسوخواس، ئەو دو پرۆژەیە بریتین لە بایەخی ریفۆرمکردن لە دەستوری هەرێمی کوردستاندا لە لایەک و پابەندبونی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە دەستورەوە لە لایەکی دیکەوە. هەر بۆیە نەوشیروان مستەفا سەبارەت بە دەوڵەتی یاسا دو عەیب و بۆشایی خستەڕو. بۆشایی یاسایی و پابەندنەبون بە جێبەجێکردنی یاسا و لەم بوارەدا، لە رێگەی وتوێژی جدی و چاوپێکەوتن و نوسین و گوتارەکانیەوە هەوڵی داوە ئەم دو باسە وەک پایەی سەقامگیری دەوڵەت لە کوردستان بخاتەڕو.

2. هەوڵدان بۆ کەم- رەنگکردنەوەی سەروەریی حیزبی سیاسیی و پاککردنەوەیان لە رێگەی ناچارکردنیانەوە بە دەستبەردار بون لە دو کەرەسەتەی دەسەڵاتی سەربازی (سامان و سەرمایە)، چەند ساڵێک پێش زاراوەیەکی داهێنابو بە ناوی (درۆ و دراو)ەوە، لەم رێگەیەوە پێی وابو تا ئەو کاتەی یاریکەرانی سیاسەت چاوێکیان لای سەرمایە و چاوەکەی تریان لای سیاسەت بێت، لە سیاسەتەکانیاندا جگە لە درۆ هیچی دیکە سەوز نابێت. بە مانایەکی دیکە ئەو لەو باوەڕەدا بو کە دەوڵەتمەدارانی کورد هێشتا گرفتاری جوغزی درۆ و دراو و سەرمایەن و ئەو جۆرە کەسانە توانای رێبەرایەتی کردنی کۆمەڵگایان نییە.

3. خەبات لە دژی گەندەڵیی سیاسیی و دارایی:
نەوشیروان مستەفا یەکەمین کەس بو لە دژی دامودەزگا سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان وەستایەوە و رەخنەی لێگرت. ئەوە لەو باوەڕەدا بو ژمارەیەک لە کاربەدەستانی دەسەڵات کە هەر هەمان کاربەدەستە پلەیەکەکانی هەردو حیزبی زلهێزی سیاسیی کوردستانن، بە چەندین شێوازی جیاجیا توشی گەندەڵیی دارایی و سیاسیی هاتون. لەوانە گرتنەدەستی پلەوپۆستەکانی حکومەت لە لایەن خزم و خێزانی رابەرانی هەردو حیزبەوە، جگە لەوە دەستێوەردانی ئەو بەرپرسانە لە سەرمایە و دارایی و دەست بەسەراگرتنی داهاتی خاڵە گومرگیەکانی سەرسنورەکان و بەم دواییانەش تاڵانفرۆش کردنی نەوت. نەوشیروان مستەفا بە بەردەوامی ئەم بابەتانەی وروژاندوە.

4. رەخنەگرتن لە بەکارهێنانی کاریزمای فەردی:
یەکێک لە دیارترین باوەڕ و ئەندێشەکانی نەوشیروان مستەفا کە لە رێگەی نوسین و وتار و چاوپێکەوتنە رۆژنامەوانییەکانیەوە بەرجەستە دەبو، رەخنەی ئەو بو لە بەکارهێنانی کاریزمای فەردی لە گۆڕەپانی سیاسیی کوردستاندا، ئەم بیرکردنەوە و ستراتیژەی بۆ سیاسەت دەرهاویشتەی ئەو زانستانەیە کە فێریان ببو، نەوشیرون مستەفا، لە پێش هەمو کەسایەتییە سیاسییە پلە یەکەکانی دیکەی کوردستان و لە هەمویان زیاتر لە سیاسەت تێگەیشتبو، چونکە ئەو خوێندکاری زانستی سیاسیی و یاسای نێودەوڵەتی بو لە زانکۆکانی بەغدا و ڤیەننا لە نەمسا. بۆ کەسێکی وا شتێکی بەڵگەنەویستە بگاتە ئەو ئەنجامە کە لە سەرەتای هەزارەی سێیەمدا، پرۆسەی ئیدارەدانی سیاسەت تەنها لە رێگەی ئیلهامی کاریزمای سیاسییەوە ناتوانێت کاریگەر بێت، ئەو بە راشکاوەیی و بەرونی خەڵکی لە ئالودەبون و گێرۆدەبونی هەردو حزبی زلهێزی کوردستان بە دەستی کاریزمای فەردییەوە ئاگادار دەکردەوە.

5. خستنەڕوی بایەخی ئەنجامدانی ریفۆرمی سیاسیی لە کوردستان:
یەکێک لە دیارترین بابەتەکان کە بزوتنەوەی گۆڕان بە رێبەرایەتیی نەوشیروان مستەفا لە رێگەیەوە چوە ناو بەشێکی بەرچاوی خەڵکی کوردستانەوە، بابەتی بایەخی ئەنجامدانی ریفۆرمی سیاسیی بو، ئەم مەسەلەیە لە لایەن خودی نەوشیروان مستەفاوە خرایەڕو، مەبەستی نەوشیروان پێداچونەوەی بنەڕەتی بو بە هەمو بیرکردنەوە و رەفتارێکی سیاسیی سیاسەتمەدارەکانی کوردستان. بایەخی ئەو ریفۆرمانە تەنها خەمی نەوشیروان نەبو، بەڕێوەبەران و سیاسەتمەدارانی کوردستان بە رادەیەک لە گەندەڵیدا رۆچوبون، لەم ساڵانەی دوایدا کۆمەڵێک کەسایەتیی فیکری و رۆشنبیری دیاری وەک رێبوار سیوەیلی، مەریوان وریا قانع، بەختیار عەلی، رێبین هەردی و ئاراس فەتاح هاواریان لێهەستا و قسەی جیدییان لەسەر کرد. بەرادەیەک ئەوانە لە یەک بابەتدا هاوڕان کە دوای قۆناغی شۆڕش و راپەڕین، رەگەزی زاڵ لە ستراکچەری سیاسەتی کوردیدا، گەندەڵییە ( ) .

نەوشیروان مستەفا لە پێناوی بنبڕکردنی گەندەڵی و ئەنجامدانی ریفۆرمدا، لە رۆژان و مانگەکانی سەرەتای دامەزراندنی بزوتنەوەی گۆڕان، دروشمی تێپەڕاندنی هەردو حیزبی زلهێزی راگەیاند، بە مانایەکی دیکە بۆ یەکەمین جار بە لەبەرچاوگرتنی ئەم بابەتە، بایەخ و پێویستی هێزی سێیەمی بۆ دروستکردنی باڵانس و هاوسەنگیی سیاسیی خستەڕو.

6. خستنەڕوی بابەتی گرنگی بیرکردنەوە لە دەوڵەتی نەتەوەیی، لە جێگەی دەوڵەتی حزبی:
دەرککردن بەم بابەتە بۆ ئەو کەسانەی کە لەم ساڵانەی دوایدا لە هەرێمی کوردستان ژیاون، یا بۆ ئەو کەسانەی کە لە دەرەوەی کوردستان بە جۆرێک لە جۆرەکان بە شێوەی ئەکادیمی و پیشەیی بەدوای مەسەلەکانی ئەوێدا چون و چاودێرییان کردوە، شتێکی بەڵگەنەویستە کە ئەو دەوڵەتمەدارانەی وا کۆنترۆڵی دەسەڵاتیان کردوە لە کوردستاندا، نەیانتوانیوە وەک چەترێکی پاراستن کار بۆ هەمو کورد بکەن، هەمیشە لە بیری تەسک و کورتبینانەی حیزبییانەی خۆیاندا بون، دەکرێت زۆر بەئاسانی لە رێگەی هەڵسەنگاندنی کردەوەکانی هەردو حیزبی دەسەڵاتدارەوە لە بوارەکانی سیاسیی، کولتوری، ئابوری، ئاوەدانکردنەوە، دیپلۆماسی و سەربازی، بگەینە ئەو قەناعەتەی کە دابین کردنی بەرژەوەندییە تایبەتیەکانی حیزبی سیاسیی خراوەتە سەر گوتاری دروستکردنی دەوڵەتی نەتەوەیی کوردستان. رۆشنیرانی کوردستان، لە سەرویانەوە نەوشیروان مستەفا لە رێگەی رەخنە و ناڕەزایەتی و بیرخستنەوەکانیانەوە، ئەم مەسەلەیەیان وروژاندوە. هەرچەندە لەم ساڵانەی دواییدا، لە رێگەی کۆڕ و کۆبونەوەی حیزبە سیاسییەکانی کورد و هەندێ لە کەسایەتییە سیاسییەکانەوە هەوڵدراوە بۆ ئەوەی گوتار و چەمکی دەوڵەتی نەتەوەیی تیۆریزە بکرێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی هەردو حیزبی دەسەڵاتدار لە کوردستان بە کردەوە و بە شێوەیەکی توندڕەوانە کاریان بۆ بەرژەوەندییە حیزبییەکانی خۆیان کردوە و سوربون لەسەری، ئەو دروشم و پڕوپاگەندانەیان سەبارەت بە دەوڵەتی نەتەوەیی کوردستان زۆر بە کەمی بونەتە جێگەی باوەڕی خەڵک.

7. زمینەخۆشکردن بۆ (خولانەوەی نوخبە) لە کوردستان:
مەبەست لە خولانەوەی نوخبەکان  the circulation of  the elitesئەوەیە کە بە شێوەیەکی سەرەکیی لە هەمو بوارەکانی سیاسەتدا، چ لە ناو دامەزراوە مەدەنییەکانی وەک حیزبی سیاسیی و چی لە ستراکچەری دەوڵەت و دەسەڵاتدا، گۆڕانکاری لە کاراکتەرەکان و خولانەوەی نوخبەکان زۆر پێویستە بۆ رێگری کردن لە توشبون بە گەندەڵی، سادەترین رێگە بۆ گۆڕانکاری لە بەڕێوەبردن لە بواری گشتی و حیزبە سیاسییەکان و ناوەندە سیاسیییەکانی دیکەدا، بریتییە لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن، هەڵبژاردن بناغە و سەرچاوەی خولانەوەی نوخبەکانە. بە هۆی دوبارە بونەوەی ناوی بەرپرسانی هەردو حزبی زلهێزەوە لە کوردستان بۆ ماوەی زیاتر لە بیست ساڵ، زۆر ئاستەمە بگەینە ئەو قەناعەتەی کە ئەو دو حزبە باوەڕیان بە خولانەوەی نوخبەکان هێناوە.

نەوشیروان مستەفا و نوخبەی رۆشنبیری کوردستان، وەک رێبوار سیوەیلی، مەریوان وریا قانع، رێبین هەردی و ... بە شێوەیەکی جیدی و بەردەوام باسیان لە گرنگی ئەنجامدان و رێخۆشکردن بۆ خولانەوەی نوخبەکان کردوە. نەوشیروان مستەفا رۆڵێکی سەرەکیی لە دروستکردنی دەنگێکی کاریگەردا بینیوە بۆ جێبەجێکردنی ئەم بنەمایە.

8. پلانی بیرکردنەوە لە سوپایەکی نەتەوەیی کە جێگەی هێزی حزبەکان بگرێتەوە:
ئەندێشە و نیگەرانییەکی دیکەی نەوشیروان مستەفا کە بە بەردەوامی لە نوسین و چاوپێکەوتن و وتارەکانیدا باسی دەکرد، هەوڵدان بو بۆ دروستکردنی هێزێکی سەربازی یەکگرتوی ناحزبی لە کوردستان، تاوەکو لە داهاتودا لە رێگەیەوە سوپایەکی نەتەوەیی بۆ کوردستان پێک بهینێ، باوەڕی سەرەکیی ئەو هێزە سەربازییە وەفادارییە بۆ ئامانجە مێژوییەکانی گەلی کوردستان، نەک بۆ هەردو حزبی سیاسیی.

9. گشتاندنی گوتاری سیاسەت:
یەکێک لەو پەتایانەی کە سیاسەت لە هەرێمی کوردستان توشی بوە و بەرهەمی راستەوخۆی ئەو پەتایانەیە کە لەم کورتە باسەدا ئاماژەمان پێدان، ئەوەیە پێش دەرکەوتنی بزوتنەوەی گۆڕان بە رێبەرایەتیی نەوشیروان مستەفا، هەردو حزبە دەسەڵاتدارەکەی کوردستان لەو باوەڕەدا بون کە کرداری سیاسیی و ئامادەبون لە گۆڕەپانی سیاسەتدا دەبێ تەنها لە رێگەی ئەو دو حزبەوە بێت. بە مانایەکی دیکە، تاکێک تەنها لەو حاڵەتەدا دەتوانێت کاری سیاسیی بکات کە لە ژێر چەتر و سێبەر و پاراستنی ئەواندا بێت، هەر لە رێگەی ئەوانەوە هەلی ئەوەی بۆ دەڕەخسێ بتوانێت پۆستی هەبێ بەشداری لە گەمەی سیاسەتدا بکات. ئەگەر بهاتبایە و بەشێک لە کۆمەڵگای سیاسیی کوردستان، بە هەر هۆیەکەوە بێت، ئامادە نەبن بچێتە ژێر سێبەری دەسەڵات و رێکخستنەکانی یەکێک لەو دو حزبە سیاسیییەوە، هەرگیز چانسی ئەوەیان بۆ ناڕەخسێ بەشداریی گۆڕەپانی سیاسەت  و گەمەی سیاسیی بکەن. جگە لە بزوتنەوەی گۆڕان، تەنانەت حزبەکانی دیکەی ئیسلامیش لە ژێر کاریگەریی هەمان کەماسیدا سەریان هەڵدا، هەر لەبەر ئەوەشە ئەو دو حزبە سیاسییە نەیانتوانی هەمو هاوڵاتیان بۆ لای خۆیان راکێشن. ئەوانەی نەچوبنە ریزی ئەو دو حزبەوە، لە گۆڕەپانی سیاسەت بێبەش دەکران. یەکێکی دیکە لە هەوڵەکانی نەوشیروان مستەفا ئەوەبو کە سیاسەت و گۆڕەپانی سیاسەتی لەژێر کۆنترۆڵی ئەو دو حیزبە سیاسییە دەرهێنا و کردی بە کایەیەکی گشتی. بێ دودڵی، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە بزوتنەوەی گۆڕان لە هەڵبژاردنەکانی ٢٠٠٩ توانی ببێت بە دوەمین هێزی سیاسیی کوردستان، دەتوانین بە ئاسانی ئیدعای ئەوە بکەین کە بزوتنەوەی گۆڕان توانی بەشێکی زۆر لە هێزە سیاسییە سەرگەردانەکانی کوردستان بۆ لای خۆی راکێشێ. ئەو هێزانە لە هیچ رویەکەوە پەیوەندیان نەبو لەگەڵ هەردو حیزبی یەکێتی نیشتمانی کوردستان بە رێبەرایەتی جەلال تاڵەبانی و پارتی دیموکراتی کوردستان بە رێبەرایەتی مەسعود بارزانی.

10. دروستکردنی حیزبی سیاسیی مۆدێرن:
لەوانەیە گرنگترین و زیندوترین کاری نەوشیروان مستەفا کە پراکتیزە بو، دروستکردنی حزبێکی مۆدێرنی سیاسیی بو لە سەر پێوەرەکانی نزیک لە مۆدێرنێتەی سیاسیی. چونکە حزبەکانی دیکەی کوردستان، هەر لە یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستانەوە بگرە، تا دەگاتە حزبە ئیسلامییەکانی کوردستان، نەک هەر دورن لە پێوەرەکانی حزبێکی سیاسیی مۆدێرن کە بتوانرێت لە رێگەیانەوە کۆمەڵگای سیاسیی بەرەو دیموکراسی ئاراستە بکرێت، بەڵکو ماوەی نێوانیان زۆر دورە. سادەترین رەخنەی سیاسیی لەو دو حزبە، یەکێتی و پارتی، ئەوەیە کە ئەوانە لەجیاتی ئەوەی  حزبی سیاسیی بن، زیاتر لە بەرگی دیاردەی (دەوڵەت لە ناو دەوڵەت)دا رەفتار و کار دەکەن. چونکە ئەم دو حزبە هەردوبەشی سامان و دەسەڵاتی سەربازیان، وەک شادەماری بونی خۆیان کۆنترۆڵ کردوە. لە راستیشدا ئەم دو پێوەرە، نەک تەنها ئەوانە لە پێوەرەکانی ستراکچەری حزبی سیاسیی مۆدێرن جیا دەکاتەوە، بەڵکو رایکێشاون بۆ ناو زەڵکاوی گەندەڵی، دەبێ ئەوە بوترێت کە حزبە ئیسلامییەکانی کوردستانیش بە جۆرێک لە جۆرەکان دوچاری پەتا بون و رۆژ لە دوای رۆژ لە گوتاری حزبی سیاسیی مۆدێرن دور دەکەونەوە. ئەم حزبانەش، لە رێگەی درێژەدان بە سێ مەسەلەی پێش مۆدێرنەوە کە هیچ هەماهەنگییەکیان لە گەڵ سیاسەتی مۆدێرندا نییە، جارێکی دیکە خۆیان پێناسە دەکەنەوە و خۆیان بەرهەم و رێکدەخەنەوە و هێز لەسەر ئاستی کۆمەڵایەتی کۆ دەکەنەوە. سێ هەنگاو و کرداری نالەبار کە سیاسەتی کوردستان بەرەو سیاسەتی پێش مۆدێرنە پەلکێش دەکات. حیزبە ئیسلامییەکان لە سەر ئەو بناغەیە خۆیان راگرتوە و برتین لە:
یەکەم: درێژەدان بە رۆمانتی- سیستمی ئاینی (Romanti-System Religious) کە بە زۆری لە رێگەی وروژاندنی هەست و سۆزی ئاینی خەڵکەوە و لە مینبەری مزگەوتەکانەوە دەستیان پێکردوە.
دوەم: درێژەدان بە گیانی پۆپۆلیستی و عەوامگەرایی، ئەویش لە رێگەی پڕوپاگەندەی ئاینییەوە لە بۆنە جیاجیاکان و جەژنە ئاینییەکان و نوێژی هەینیدا ئەنجام دەدرێت.
سێیەم: ئاژاوەخوازی ئاینی کە لە رێگەی برەودان و دژایەتی کردنی ئەوەی کە ئەوان ناویان ناوە کولتوری فاسدی رۆژئاوایی، ئەنجام دەدرێت.

بەم پێشەکیانەوە هەریەکە لە حیزبە سیاسییەکانی کوردستان، بە شێوەیەک لە شێوەکان دوچاری پەتا بون و لە گیان و پێوەرەکانی حیزبی سیاسیی مۆدێرن دورکەوتونەتەوە. بەڵام نەوشیروان مستەفا هەوڵی داوە دامەزراوەیەکی سیاسیی بە پێوەرەکانی نزیک لە حیزبی سیاسیی مۆدێرن بونیاد بنێلە کوردستان کە نە خاوەنی هێزی چەکدارە و نەخاوەنی سەروەت و سەرمایەیە و نە وەک ئیسلامییەکانیش پەنای بۆ رۆمانیتی-سیستم و پۆپۆلیزم بردوە. هەرچەندە لێرەدا دەبێ رێگەش بۆ ئەوانە بکەمەوە کە رەخنەیان هەیە و پێیان وایە هیچ گرەنتیەک نییە کە بزوتنەوەی گۆڕانیش لە دوای مەرگی نەوشیروان مستەفاوە دوچاری پەتای گەندەڵی نابێت.

4. هۆکار و زەمینەی ئاوابونی ئایدیالیستە سیاسییەکان و قوڵبونەوەی سەرگەردانی سیاسیی:
مەرگی نەوشیروان مستەفا بوە هۆی ئەوەی کە بەشی زۆری خەڵکی کوردستان بگەنە ئەو دەرئەنجامەی کە بە نەمانی ئەو، هەست دەکەن سەرگەردانی و ناسەقامگیریی سیاسیی زیاتر پەرەدەسێنێت؛ بە مانایەکی وردتر وادیارە مەرگی نەوەیەک لە رابەرانی ئایدیالیست و ئاوابونی لەسەرخۆی ئەو نەوەیەی کە لەو کۆمەڵگا سیاسیییەوە دەرکەوتون، توشی پێشهاتێک دەکات پێی دەوترێت قوڵبونەوەی سەرگەردانی و پەرێشانی و شڵەژانی سیاسیی.

بەڵام جێگەی خۆیەتی لەم نوسینەدا هەوڵ بدەین تا پێمان دەکرێت هۆکارەکانی ئەم هاوکێشەیە، یان ئەم لێکدانەوە ئازاربەخشە، توێکاری بکەین. شوێنی بیرهێنانەوەیە، ئەو هۆکارانەی کە لە خوارەوە دەیانخەینەڕو، هەمان ئەو هۆکارانەن کە رۆڵ دەبینن لە ئاوابونی ئایدیالیزمدا، بە گشتی و بە بەش بەش، وردتر بڵێین ئایدیالیستە سیاسییەکان. خاڵێکی دیکەی سەرەکیی ئەوەیە ئەم ئاوابونە چەمک و دیاردەیەکە زۆر فراوانترە لە تەنها مەرگی فیزۆلۆژیی سیاسەتمەدارە ئایدیالیستەکان، چونکە لە هەندێ حاڵەتدا هەندێ لە سیاسەتمەدارەکان و ناوە دیارەکانی سیاسەت، لە حەقیقەتدا لە ژیاندان، بەڵام لەبەر ئالودەبونیان بە گەندەڵیەوە پێش ئەوەی بە شێوەی فیزیکی بمرن، مردون؛ چونکە پێگە و نفوز و ئیعتبار و پیرۆزی و بەهاکانیان لای خەڵک لەدەست داوە.

ئەوەی بوەتە هۆی نوسینی ئەم بابەتە، ئەوەیە هزری خوێنەر بۆ دەرک¬کردنی قوڵتری نوسینەکە ئامادە بکات، بەوەی کە تێبگات لەوەی وا ئاوابونی سیاسەتمەدارانی ئایدیالیست، پەیامێکی تاڵ و ئازاربەخشی بەدوادا دێت، و قوڵبونەوەی سەرگەردانیی سیاسیی و فراوانبونی دابڕانی خەڵکی لێ دەکەوێتەوە. دەکرێت هۆکارەکانی ئاوابونی سیاسەتمەدارە ئایدیالیستەکان، بەم شێوە بژمێرێت:
1.فەوتان و لەکارکەوتنی مۆدیی ئایدۆلۆژییە سیاسییەکان:

بەهۆی دەرونناسی، کۆمەڵناسی، ئابوری، سیاسیی و لە هەموی گرنگتر، بە هۆی شۆڕشی زانیاری و گەشەسەندنی دونیای سایبەرەوە، مرۆڤەکان و کۆمەڵگاکانی ئەمڕۆ ئاگایی کولتوری و سیاسیییان زۆر بەرزە و خاوەنی هەست و دەرک کردن و فراوانن بە روداوەکان. بۆیە چیتر وەک سەردەمی جەنگی سارد و پێش هەڵوەشانەوەی بلۆکی رۆژئاوا، کۆیلە و موریدی وتاربێژ و ئایدۆلۆژیای سیاسییەکان نین. ئەم گۆڕانکارییە گەورە و بنەڕەتیانە، بونەتە هۆی بێ بازاڕی ئایدۆلۆژیا سیاسیییەکان و لەناویاندا ئایدیالیستی سیاسیی بە تەنها ماوەتەوە و هیچ نەوەیەکی نوێی ئایدیالیستی سیاسیی لە دوای ئەوان دەرنەکەوتوە و دروست نابێتەوە. لە لایەکی دیکەوە بە هۆی بەرزبونەوەی تەمەنی نەوەی پێشوی ئایدیالیستە سیاسییەکان و خانەنشین بون و دورەپەرێزیانەوە لە ژیانی سیاسیی، کۆمەڵگای سیاسیی توشی جورێک لە درز تێکەوتن بوەتەوە، هۆکاری ئەو درزەش ئەوەیە؛ لەلایەک نەوەی پێشوی ئایدیالیست وردەوردە بە هۆی بەساڵاچون و نەخۆشی و مەرگەوە گۆڕەپانی سیاسەت بەجێدەهێڵن،  لە لایەکی دیکەشەوە بە هۆی نەمانی مۆدەی ئەو ئایدۆلۆژیایەی کە دەیانتوانی لە ناوخۆیدا نەوەیەک مرۆڤی ئایدیالیست پێگەیەنێت. ئیتر زۆر کەمن ئەو کەسانەی کە باوەڕیان بە ئایدیالیزم هەیە، چونکە سەرچاوە فیکرییەکانی ئایدیالیزم خەریکە وشک دەکەن. ئەمەش کۆمەڵگا سیاسییە هاوچەرخەکانی توشی قەیرانێک کردوە، ناوی قەیرانی فەوتانی ئایدیالیزمە.

2. گەندەڵییەکانی راگەیاندنە حیزبییەکان و شێواندنی کەسایەتیی ئایدیالیستەکان و ئەو ئایدیالیستانەی کە هەن:
لە کەس شاراوە نییە کە ژمارەی کەناڵەکانی راگەیاندن لە دو دەیەی رابردودا هەزاران جار زیادیان کردوە، و بەشی زۆرتری ئەو میدیایانە ناپرۆفیشناڵن و هەڵسوڕێنەران، بێژەرەکان، بەڕێوەبەرەکان، بەرهەمێنەرەکان و داڕێژەرانی سیاسەتی ئەو کەناڵانە، ناشارەزان و ئاگایان لە ئەلفوبێی کولتور و کۆمەڵناسی و دەرونساسی و بنەماکانی زانستی سیاسیی و یاسایی نییە. لەوەش گرنگتر، لە باشترین حاڵەتدا و گەر زۆر خاتری ئەو کەناڵە تازە دەرکەوتوانە بگرین و نمرەیان پێ بدەین، دەبێ بڵێین زۆربەیان لە ژێر کۆنترۆڵی گروپ و رێکخستنە حزبی و تەکەتولە سیاسییەکاندان، ئەمەش لە قورسایی کارەساتەکە نەک کەم ناکاتەوە، بەڵکو زیاتری دەکات.

ئەم کەناڵانە زۆرجار گرنگترین مەسەلەکان دەکەنە شتێکی شەخسی و تێکەڵی دەکەن بە زمانیێکی زبر و تانەوتەشەر و جوێندان بە کەسەکان. لە چوارچێوەی خواستی بەڕێوەبەران و خاوەنەکانیاندا، دەکەونە بە تیرۆری کەسایەتییتەکان و بەشێک لەو تیرۆرەش بەرۆکی سیاسەتمەدارە ئایدیالیستەکان دەگرێتەوە.

گەورەیی کارەساتی کاری ناپیشەیی ئەم کەناڵانە و میدیا حزبییەکان بە گشتی، گەیشتوەتە رادەیەک هەندێ جار لە بەرنامەیەکدا مێژوی پەنجا ساڵە و ژیانی کەسایەتییەکی سیاسیی دەشێوێنن و لەناوی دەبەن. بۆ سەڵماندنی ئەم قسانەمان و دڵنیابون لەوەی کە کەناڵەکانی راگەیاندنی کوردی بە پرۆفیشنیاڵی کار ناکەن، ئەوەندە بەسە لە هەر کاتێکی شەو و رۆژدا گوزەرێک بە هەمو کەناڵە کوردییەکاندا بکەین، ئەم ئافەتە تەنانەت ئەو کەناڵ و میدیا و تەلەفزیۆنە ئاسمانیانەشی گرتوەتەوە کە ئیدیعای پیشەیی بون دەکەن.

3. گەندەڵیی سیاسیی – دارایی و ئەو هەڵانەی کە سیاستمەدارە ئایدیالیستەکانی کورد دەیکەن و قابیلی بەخشین نین:
یەکێک لە دیالۆگە پڕمانا و بەنرخەکانی مێژوی سینەما بەلای نوسەری ئەم بابەتەوە، ئەوە ڕستەیەیە کە لە بەشێکی فیلمی گلادیاتور، یەکێک لە گلادیاتورکان بە ماکسیموس گلادیاتوری گەورە دەلێ ".. ئەوانە بیر لەوە دەکەنەوە، پێش ئەوەی بتکوژن، ناوەکەت بکوژن کە ئێستا لەسەر زمانەکانە". ئەوە حەقیقەتێکی تاڵی بەردەم سیاسەتمدارە ئایدیالیستەکانە، چونکە زۆر جار رویداوە سیاسەتمەدارە ئایدیالیستەکان پێش ئەوەی بە فیزیکی بمرن، ناویان لە مێژو دەسڕێتەوە، ئەویش ئەو کاتەیە کە هەڵەی گەورەی وای کردوە قابیلی بەخشین نییە، وەک بەشداریکردنی شوان پەروەری گۆرانیبێژی ئەفسانەی کوردەکان، لە دیداری بارزانی و ئەردۆغان¬دا لە شاری دیاربەکر. بە تەماشاکردنی دەنگدانەوەی ئەم سەفەرە لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکاندا دەتوانین بڵێین شوان بەو هەڵەیەی کە کردی، ئەفسانەی خۆی زیندە بەچاڵ کرد. بەشێکی دیکەی مەرگی پێشوەختی سیاسەتمەدارە ئایدیالیستەکان، بریتیە لە ئالودەبونیان بە گەندەڵیی دارایی و سیاسیی و خیانەت کردن بە دارایی گشتی، ئەویش لە چوارچێوەی بەرنامەی بەناو رێکخراودا. کاتێک خەڵکی هەژار و چاوەڕێی موعجیزەی  سیاسەتمەدارەکان، دەبینن وا رابەرەکانیان لە کۆشکی گەورە و ئۆتۆمبیلی گوللە نەبڕدا دەژین و منداڵەکانیان بۆ ژیان و خوێندن دەنێرنە وڵاتانی رۆژئاوا و.. ئیتر متمانەیان بە سیاسەتمەدارەکان نامێنێ و باوەڕیان بە بەهاکان هەرەس دێنێ.

4. بێئاگایی سیاستمەدارەکان لە میکانیزمەکانی سیاسەت:
بێئاگایی لە میکانیزمەکانی سیاسەت، یەکێکی دیکەیە لە هۆکارەکانی نەمان و ئاوابونی کەسایەتیی سیاسەتمەدارە ئایدیالیستەکان لە ئێستا و داهاتودا. بێ خەبەری و نائاگایی ئەوان لە تونایتونەکانی میکانیزم و فۆرموڵەکانی پشت پەردەی سیاسەت، زۆر بە ئاسانی دەتوانێت بیانخاتە داوی سیاسەتەکانی ناوچەکە و جیهان و گرفتاریان بکات و دەستکەوتەکانی گەلەکانیان بە دوژمن بدۆڕێنن، ئەو دۆڕاندنانەش دەبنە هۆی ئەوەی خەڵکەکانیان متمانەیان لێ وەرگرنەوە. ئەم خاڵەیان گەر لە سیاسەتمەدارە کوردەکان روبدات، پڕ ئازارترین روداوەکان دەقەومێن، چونکە ئەگەرچی زۆربەیان لە ماوەی نیو سەدەی رابردوەوە تا ئێستا بە کردەوە لە تێکۆشاندا بون، بەڵام بە هۆکاری ستراکچەر و میکانیزمەکانی سیاسەت و ئابوری و بازرگانی نێودەوڵەتییەوە، بەشی زۆری بزوتنەوە سیاسیییەکان و رێبەری ئەو بزوتنەوانەی کە لەو وڵاتانەدا کاری سیاسیی دەکەن سەقامگیر نین، توشی دۆڕان هاتون. هۆکارەکانی ناکامی بزوتنەوە سیاسییەکانی کوردەکان لەم سەد ساڵەی دوایدا دەبێت لەم روانگەیەوە توێژنەوە و شیکردنەوەیان بۆ بکرێت. بە دڵنیایەوە دەبێت بڵێین هەرگیز و لە هیچ کاتێکدا نابێ ناکارایی و ناکامی ئەو سیاسەتمەدارانە لە تێگەیشتن و ناسینەوەی پلانەکانی پشتی پەردەی سیاسەت لە کاتی خۆیدا بە خاڵی نێگەتیڤ بۆ ئەوان حساب بکرێت و بە موقەسر لە قەڵەم بدرێن. بەڵام، لە هەمان کاتدا دەبێ ئاشنای واقیعە تاڵ و ئازاربەخشەکانی مەیدانە جیاجیاکانی سیاسەتیش بین، بۆ نمونە ئاڵۆسکاویی میکانیزم و رێساکانی پشتی پەردەی سیاسییەت، کە بە زۆری لە وەرگرتن و دانی ئیمتیازات و بەرژەوەندی هێزە ناوچەیی و  جیهانیەکاندا کورت دەکرێتەوە، دەبێتە هۆی ئەوەی کە بزوتنەوە ئایدیالیستەکان و سیاسەتمەدارە ئایدیالیستەکان، هێندە نەتوانن براوە بن. هەرچەندە دەبێ ئەو دۆڕانە نەبێتە هۆی کەم کردنەوەی پێگە و پلەوپایە و پیرۆزی و بەهاکانی تێکۆشەرێکی ئایدیالیست لە لای خەڵک، بەڵام بە کردار لە زۆری ئەو تێکۆشەرانەی کە لەوانەی لەبەر راستگۆییان توشی دۆڕان هاتون، لەبەر چاوی خەڵکەکەیان کەوتون و ئەو دۆڕانە بوەتە هۆی بەدگومانی خەڵک لە ئایدیالیزم و ئایدیالیستەکان.

5. دابڕانی نەوەکان و جیاوازیی زۆری نەوەی نوێ لەگەڵ نەوەی کۆن:
دورکەوتنەی پلەبەپلەی دو یان سێ نەوەی یەک لەدوای یەک لە یەکتری، لە روی جوگرافیایی، فیکری و بەهاکانەوە، دۆخێکی تازە دێنێتە ئاراوە کە لە روی زاراوەییەوە پێ دەڵێن (دابڕانی نەوەکان). لەم دۆخەدا زۆرجار نەوەی خوارەوە مل نادات بە بەهاکانی نەوەی سەرەوە، یان گەورەتر لە خۆی و لێی یاخی دەبێ. هەندێ جاریش درز و جیاوازیی نێوان نەوەکان لە حاڵەتی درز تێپەڕدەبێت و دەگاتە رادەی روبەڕوبونەوەی نەوەکان و تێکشکانی رێساکان و خەتاکاریی لێ دەکەوێتەوە. دەرونناسەکان و دەرونناسە کۆمەڵایەتییەکان لە سیمۆلۆژیای دابڕانی نەوەکاندا، سەرنجیان لە هەندێ بابەت داوە کە زۆر واقعی  و سادەن و دەکرێت لە پیوەندییە کۆمەڵایەتیەکانی تاکەکاندا ئاماژەیان پۆ بکرێت و وەک بەڵگەیەک بۆ دابرانی نەوەکان بهێنرێنەوە. لەوانە کەمبونەوەی پەیوەندی قسەکردنی نێوان تاکەکانی کۆمەڵگا، نەمانی هاوسەنگی لە پرۆسەی وەک یەکسازی Replication، کەمبونەوەی هاوسۆزی، پابەند نەبون بە کولتوری خۆماڵی و تەعەسوبی نەوەکان، گەر لە کۆمەڵگایەکدا ئەوانە هەبن مانای وایە دابڕانی نەوەکان رویداوە.

بەڵام هۆکاری دابڕانی نەوەکان، کە بە ناسینیان زیاتر تێدەگەین و باوەر دەکەین کە یەکێک لە راستیە دیارەکانی سەردەمی ئێمە، بە تایبەتی لەو کۆمەڵگایانەی کە لە حاڵەتی گوزەردان. ئەو حەقیقەتە تۆقێنەرەیە کە نەوەکان لە یەک دابڕاون، چونکە ئەو هۆکارە ریشەییانەی کە بونەتە هۆی دابڕانی نەوەکان لە کۆمەڵگای ئێمە هێندە دیار و ئاشکرایە، دەگمەنە کەسێکت دەست کەوێت ئینکاری بکات، دەروناسەکان هۆکارەکانی ئەو دابڕانە دەگەڕێننەوە بۆ ئەم خاڵانەی خوارەوە:
یەکەم: خودبێگانەیی کە دەرهاویشتەی رەوتی خێرای ژیانی هاوچەرخە و هیچ هەلێک بۆ لە خۆ رامان ناهێڵێتەوە و ئەم روداوە لە رێگەی گۆشەگیر بونی زیاتری مرۆڤەکانەوە دەسنیشان دەکرێت.
دوەم: ئیریک فرۆم لەوباوەڕەدایە کە مرۆڤی هاوچەرخ کە رەمزی سەردەمی نوێیە، توشی جۆرە ئەنانیەتێک ( ) بوە و بە کاریگەریی ئەو ئەنانیەتەدا لە حەڵەتێکدا چاوەڕێی سۆز لە کەسانی دیکە دەکات، بۆ خۆیشی سۆز بەوانی دیکە نابەخشێ و وردە وردە ئەم روداوە کۆمەڵگای هاوچەرخ توشی دابڕانی سۆزداری دەکات.
سێیەم: سەرقاڵبونی رۆژانەی دایک و باوک بە کارەوە، یەکێک لە راستییە بەرچاوەکانی ژیانی هاوچەرخی ئابوری، ناهاوسەنگی و تێکچونی باڵانس لە نێوان دەرامەت و خەرجیەکانی ژیاندا، ئەوە کە بوەتە هۆی کە ئەوەی دایک و باوک بۆ دابین کردنی خەرجیەکانی ژیان کاتی زیاتر خەرج بکەن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە کاتی کەمتر بمێنێتەوە بۆ ئەوەی خێزان و دایک و باوک و منداڵەکان پێکەوە بن. ئەمەش ئازارەکەی زیاتر کردوە و خێزانەکان و دایکان و باوکان بە ناچاری لێک دادەبڕێن، لەلایەکی دیکەوە رازاوەیی بونی ژیان بوەتە هۆی ئەوەی منداڵەکان داخوازی و خەرجی زیاتریان بوێت، باوک و دایک توانای دابین کردنی ئەو خەرجیانەیان نییە، ئەمەش لەیەکیان دادەبڕێنێت و خێرایی دابڕانی نێوانیان زیاتر دەکات.
چوارەم: دونیای مەجازی و شۆڕشی زانیارییەکان و تەقینەوەی پێشبینیەکان: مرۆڤی ئەمڕۆ لە بەدبەختی و ئاڵوزی و سەرگەردانیدا دەژی، بە هۆی گەشەی کولتوری گشتی و بەخێرایی دەست گەیشتن بە زانیارییەکان و ئاگاداربون لە روداوەکانی جیهانەوە لە رێگەی دونیای مەجازییەوە، مرۆڤ و کۆمەڵگا هاوچەرخەکان پێشبینی و چاوەڕوانییەکانیان زۆر بەرز بوتەوە. ئەمە لە کاتێکدایە کە زۆربونی زانیارییەکانی، هاوتەریب لە گەڵ داهات و تواناکانیدا زیادی نەکردوە. لە لایەکی دیکەوە زۆر بونی ژمارەی دانیشتوان بۆ چەند ئەوەندە، بە تایبەتی لە کۆمەڵگا تازەگەشەسەندو و ناسەقامگیرەکانی باشور، دەست گەیشتن بەو ئیمکانیاتەی قورستر کردوە، هەمو ئەو گۆڕانکارییانە دۆخێکی ئاڵۆز و پەرێشانیان بۆ مرۆڤ سازداوە. دابڕانی نەوەکان بوەتە مایەی ئەوەی کە نەوەی نوێ خواست و تێڕوانینی تایبەتی خۆی هەبێت، بەڵام پێوەری ئەم تایبەتمەند بونەی نەوەی ئەمڕۆ بەوە دەناسرێتەوە کە لە جدیدیەت هەڵدێ و توندوتیژی، خوگرتن بە وەهمەکانی لیبراڵ و جیهانی ئازاد و.. ئەم تایبەتمەندیانە لە پاڵ هۆکارەکانی دیکەدا ئایدیالیزمی لە لای ئەوان کەمڕەنگ کردوە.

6. تای پلۆرال و شێتیی دیموکراسی و هەڵپەی سیاسیی:
لە ماوەی کەمتر لە سێ دەیەی رابردودا و بەشێوەیەکی وردتر ساڵی ١٩٨٩ کە سەرەتای ئەو راچڵەکاندنانە  بو کە بەر بلۆکی رۆژهەڵات و ستەمکاری کەوتن، تا ئەمڕۆ جیهان بە گشتی و بە تایبەت ئەو کۆمەڵگایانەی کە لە روی سیاسییەوە پێش نەکەوتون، روبەڕوی دو شەپۆلی شۆڕشی بە روکەش دیموکراسی بونەتەوە. شەپۆلی یەکەم ئەو شۆڕشانەیە کە لە چوارچێوەی شۆڕش و دیموکراسیخوازیدا لە ئۆرۆپای رۆژهەڵات و بلۆکی رۆژهەڵات و ئاسیای ناوەندا، لە ماوەی ساڵەکانی ١٩٨٩ تا ١٩٩٢ رویاندا. و شەپۆلی دوەمیش لە ساڵی ٢٠١١ بەدواوە لە جیهانی عەرەبدا سەریهەڵدا.

شەپۆلی یەکەم لە سەرتاسەری وڵاتانی بلۆکی رۆژهەڵاتدا هاتنە سەرکاری کۆمەڵێ رژێمی تۆتالیتار و ستەمکاری لێ کەوتەوە و دەوڵەمەتدارەکانیان کە پەروەردەی دەستی هەمان کەس و رژێمە تۆتالیتارە کۆمۆنیستیەکانی پێشو بون، لە شەو و رۆژێکدا روخساریان گۆڕی و ماسکێکی دیموکراسیخوازیان پۆشی و ئەمجارە لە سایەی هەڵبژاردنی دیموکراسیدا، هاتنەوە دەسەڵات و هەندێکیان بون بە سەرۆک کۆماری هاتەهەتایی.

بەڵام شەپۆلی دوەمی شۆڕشە دیموکراسیخوازەکان، لە ژێر ناوی شۆڕشی بەهاری عەرەبیدا لە ساڵی ٢٠١١ بەولاوە لە جیهانی عەرەبدا رویاندا و لە هەمو ئەو شۆڕشانەدا ئیسلامگەرە سەلەفی و رادیکاڵەکان بون بە هێزێکی خۆسەپێنی سیاسیی. لە عێراقی ئەمڕۆدا و لە کوردستانیش، لە ژێر کاریگەریی هەمان تای فرەیی و شێتیی دیموکراسیخوازیدا، سیاسەت بە شێوەیەک لە ماناکەی خاڵی بوە، هیچ زاراوە و یاسا و رێسایەک ناتوانێ پێناسەی بکات. دەرهاویشتەی هەمو ئەو گۆڕانکاریانە بەرکەنارکردنی لێهاتویی سیاسی لە بەها و ماناکانی بو. چونکە بە کاریگەریی ئەم فرەیە شێتانەیەدا، کۆمەڵگای سیاسیی  توشی جۆرێک لە لێکدابڕانی سیاسیی بو و بە هۆی ئەو لێکدابڕانەوشەوە، هیچ ئایدۆلۆژیا و ئەندێشە و حزبێکی سیاسیی توانای ئەوەی نییە رەزامەندی رای گشتی بەدەست بهێنێت و ئەوەندە هێز بۆ لای خۆی راکێشێ تا لە رێگەیەوە بتوانێت شەپۆلێک لە ئایدیالیزمی سیاسیی لە ناو کۆمەڵگا بەڕێ بخات.

ئەوەی لەم نوسینەدا و بە تایبەتی لەم بەشەدا لە ژێر ناوی هۆکار و زەمینەی ئاوابونی ئایدیالیستی سیاسیی و نەمانی ئایدۆلۆژیای سیاسیی و گەندەڵی کەناڵەکانی راگەیاندن و گەندەڵی سیاسیی و دارایی، هەڵەی رابەران و لێکدابڕانی نەوەکان و تای فرەیی و شێتی دیموکراسی باس کران، دەربڕی ئەو راستییەن کە هەمو ئەو هۆکارانە لە بەرهەمهێنانەوەی راستییەک وەک یەک بەشدارن، لە ناچارکردنی مرۆڤەکان و کۆمەڵگای هاوچەرخەکانی وڵاتانی قەیراناویدا بۆ ئەوەی لە ئایدیالیزمی سیاسیی هەڵبێن، ئەوە مەسەلەیەکە نکۆڵی ناکرێت. لێهاتویی سیاسیی لە ماناکەی بەتاڵ کراوەتەوە، هەرچەندە قسەکردن لە سیاسەت لە هەمو بوارە کۆمەڵایەتییەکاندا زۆر بوە، بەڵام کەس بە جیدی نەیگرتوە. لەوەش گرنگتر مرۆڤەکان لە ئایدیالیزمی سیاسیی پەشیمان بونەتەوە و لێی هەڵدێن. هەرچەندە لەوانەیە هەندێ لە خوێنەران و پەیام وەرگرەکانی ئەم نوسینە لێرەدا پرسیارێک بکەن؛ ئەگەر ئەم نوسینە ئیدیعای ئەوە دەکات کە ئاوابونی ئایدیالیزمی سیاسیی راستە، ئەی کەواتە هۆکاری ئەو هەمو ئاشوبە سیاسییەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چییە؟ لە وەڵامدا دەبێ بوترێت:

یەکەم: بەشی زۆری ئەو وزەی دەرونی – سیاسیییەی کە لە پشتەوەی ئاشوبەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوەیە، بەهۆی ئایدیالیزمی سیاسییەوە نییە و لە ژێر کاریگەریی سەلەفیزم و لە پێناوی زیندو کردنەوە و گەڕانەوەی مێژوی ١٤٠٠ ساڵەی رابردوە، گەڕانەوەی رابردو هەرگیز لەگەڵ چوارچێوەی ئایدیالیزمدا ناگونجێ.

دوەم: لە هەمو ئەو قەیرانانەدا گروپ و دەستە و میلیشیاکان کە بونەتە هەمەکارەی مەیدانی سیاسیی، لە رێگەی توندوتیژی و خۆسەپاندنەوە، گۆڕەپانی سیاسیی ئەو کۆمەڵگایانەیان کۆنترۆل کردوە و گەلان و مێژوی ئەو گەلانەیان بە بارمتە گرتوە.

5. قوڵبونەوەی سەرگەردانیی سیاسیی وەک دەرهاویشتەی حەتمی ئاوابونی ئایدیاخوزیی سیاسیی:

ئەوەی ئەم وتارەی هێنایە بون، خەمێک بو لە ژێر ئەو تایتڵەدا کە بەلەبەرچاوگرتنی دیاردەکان و پارامترەکانی عەقڵانەییەت و ئەو روداوانەی کە لە بوارەکانی سیاسەت و کولتور و ئابوریدا لە کۆمەڵگاکانی تازەپێگەیشتوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە تایبەتی کوردستاندا دەقەومێن، گومانی ئەوە دەکرێت و بەڵگەکانیش ئەوە دەردەخەن کە ئێمە ئێستا لە تاقیکردنەوەی دۆخێکداین، دەکرێت پێی بڵێین ئاوابونی ئایدیالیزمی سیاسیی. بەڵام دەرهاویشتە و دەرئەنجامی ئەم ئاوابونە لە چ مەسەلەیەک و راستییەکەدا خۆی دەردەخات:

1. گیرۆدە بونی بونی سیاسەت بە سادەبینی کوشندە و بەمەبەست، لە بە کاریگەریی ئەوەی کە لەم وتارەدا ئاماژەمان پێدان، بە تایبەتی شێتیی فرەیی و تای دیموکراسی، کە کۆمەڵگاکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کوردستانی بە تایبەت توشی بون. بە بینینی رەفتاری یاریکەرانی مەیدانی سیاسیی، ئەو گومانە لە هزری مرۆڤدا دروست دەبێ کە ئەو یاریکەرانە هەر بەدوای بەرژەوەندی و حەزە شەخیسەکانی خۆیان و عەشیرەت و تایفەکانیاندا وێڵن. لەراستیدا رەفتاری ئەو یاریچیانە زیاتر لە رەفتاری خەڵکانی پێش مۆدێنە و بە ئاراستەی قەوارەی تایفە و عەشیرەت و خێڵ و بنەماڵە و تاکڕەوی دەچێ، نەک رەفتاری سیاسیی مودێرن. ئەمە بوەتە نەخۆشیەکی کوشەندە و هەمیشەیی و بەردەوام. دەکرێت بڵێین هیچ بیرمەند و هونەرمەند و کەسایەتییەکی سیاسیی و کولتوری و زانستی و ئاینی و... لە کوردستان لێی بێبەری نییە، دەکرێت بڵین هیچ کەسێک نادۆزیتەوە کە بە شێوەیەک لە شێوەکان ملکەچی تیرۆری کەسایەتیی نەکرابێت و نەچوبێتە ژێر کاریگەریی ئەم روداوە کوشەندەیە. هەردو گۆرانیبێژی ئەفسانەیی هاوچەرخی کورد، شوان پەروەر و ناسری رەزازی بەر ئەو نەشتەرە کەوتن.

2. کەمکردنەوە و دابەزینی سیاسەت بۆ هەندێ مەسەلەی ناسیاسیی، لە بەشی زۆری کوردستاندا، بە کاریگەریی Complex- کۆمەڵە کەموکوڕییەک، لەوانە گەندەڵی سیاسەتمەدارەکان، ناکارایی میدیاکان و... کە بە درێژی باسمان کردن، سیاسەت لە کوردستان بەتاڵ بوەتەوە لە مانا تایبەت و دەقیقەکەی خۆی، بە تایبەتی لە جوگرافیای هەرێمی کوردستان. هەرچەندە هێشتا لە گۆڕەپانی سیاسەتدا باس لە ئایدیا و خەونی دێرینە و وروژێنەری وەک سەربەخۆیی سیاسیی و دروستکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان دەکرێت، بەڵام بە کاریگەریی درز تێکەوتنی دیوارەکانی قەڵا و کۆشکی خەیاڵی ئایدیالیزمی سیاسیی و ئاوابونی لێهاتویی سیاسیی، ئاستی داخوازییەکانی خەڵک لە کۆمەڵگادا زۆر کەمی کردوە، خەڵکی کوردستان ئێستا تەنها باسی خواستە رۆژانەکانی خۆیان و موچەی مانگانە و.. دەکەن.

3. قوڵ بونەوەی گەندەڵی سیاسیی، یەکیکی دیکە لە کاریگەرییەکانی ئاوابونی ئایدیالیزمی سیاسیی، پەرەسەندنی گەندەڵی دارایی و سیاسییە لە کۆمەڵگا ناسەقامگیرەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. چونکە زۆرینەی خەڵک باوەڕیان وایە گۆڕانکاریی سیاسیی ریشەیی پێویستی بە کاری فراوان هەیە و ئێستا لەتوانادا نییە، بۆیە توشی بێ ئومدیی فەلسەفی  دەبن و بەشداریی سیاسەت ناکەن، ئەمە بوتە بار بەسەر کۆمەڵگاکانی وەک ئەفغانستان و عێراق و.. ئەو بێ ئومێدی فەلسەفی و سیاسییە بوەتە هۆی هەڵچونی لەڕادەبەدەر و کەمتەرخەمیی کۆمەڵایەتی، میکانیزمی هەڵچون و گوێنەدان و بێچارەیی کۆمەڵایەتی، بونەتە هۆی ئەوەی هەندێ لە بەڕێوەبەران و دەوڵەتمەداران و سیاسەتمەدارەکان لە زەلکاوی گەندەڵی و بە تاڵانبردنی سەرمایەی گشتیدا رۆچن. بەشێوەیەک بە پێی زۆرێک لە هەڵسەنگاندنە نێودەوڵەتییەکانی ئەمڕۆ، لە نێو سێ لە گەندەڵترین وڵاتەکانی جیهاندا لە روی گەندەڵی دارایی و سیاسیییەوە، دەوڵەتمەدارەکانی عێراق و ئەفغانستان لە ریزی پێشەوەن.

4. جوڵەی ژێربەژێری رادیکالیزم لە ژێر پێستی کۆمەڵگادا. سەرئەنجام خراپترین و ئاڵۆزترین و دەردی بێ دەرمانی پاش ئاوابونی ئایدیالیزمی سیاسیی ئەوەیە، وردەوردە لە ماوەی دەیەکانی ئایندەدا، ئەم کۆمەڵگایانە جارێکی دیکە دەگەڕێنەوە بۆ رادیکالیزم و زیادەڕەوی و ستەمی سیاسیی. بە جۆرێک ئەگەر موڵەتم هەبێ یەکێک لە زاراوەکانی دەرونناسی کە (واڵتەر ئوداینیك) لە کاتی شیکردنەوەی دیدگاکانی (یۆنگ)دا باسی لێ وەکردوە و ناوی ناوە (هەڵئاوسانی دەرونی)، بەکار بهێنم. لەوانەیە بتوانین بڵێین ئەم کۆمەڵگایانە و کۆمەڵگای کوردستانیش لە ناویاندا، بە کاریگەریی ئەو میکانیزمە چەوتانەی کە باسمان کردن، پسپۆرانی سیاسیی لە سیاسەت هەڵبێن و دورکەونەوە و توشی پەتای ئاوابونی ئایدیالیزمی سیاسیی بێن. بە پشتبەستن بە مێژوی سیاسیی جیهانی هاوچەرخ، بێ دودڵی لە ئایندەیەکی نزیکدا دوبارە و لەوانەشە زۆر بەئازارتر، توشی رادیکالیزم بینەوە و هەمو شتێک بەبادەدا.

•مامۆستای زانکۆ و توێژەری پێشکەوتو لە کاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست